رمل

رمل در دانشنامه‌ها و کتب طبقه‌بندی علوم و کتاب شناسی دوره اسلامی، کهن‌ترین اشارۀ احتمالی یافت شده در متون دورۀ اسلامی به مبحث رمل سخنی از ابوالحسن احمد بن ابراهیم اقلیدسی ( ه‌م) است. او در مقدمه و نیز در آغاز فصل چهارم الفصول فی الحساب الهندی آورده است که شماری از شمارگران، بهره‌گیری از «تخت [و میل]» (در این باره نک کرامتی، 275-279) را ناخوش می‌دارند زیرا به گمان آنان بسیار ناپسند است که شمارگر تخت را در دیوان یا در بازار پیش روی خود بنهد و با آن به حساب بپردازد. زیرا چه‌بسا با فال‌گیران و پیشگویانی که بر سر راه‌ها بساط پهن کرده‌اند، اشتباه گرفته شوند (اقلیدسی، 48، 315؛ نیز نک کرامتی، 278-279). از این اشاره می‌توان گفت چه‌بسا در روزگار او برخی چیزی شبیه به رمل به کار می‌برده‌اند.
 درطبقه‌بندی‌های مبتنی بر تألیفات ارسطو نزد دانشوران متقدم دوره اسلامی همچون کندی به‌رغم یادکرد احکام نجوم از رمل یاد نشده‌است. فارابی (ز 259 ق) پس از تقسیم نجوم به دو شاخۀ احکام نجوم و نجوم تعلیمی (=اخترشناسی) احکام نجوم را حرفه و قدرتی شبیه تعبیر رویا و زجر و عرافه دانسته‌است (ص 57-58). فارابی در این‌جا از رمل یادنکرده‌است اما این سه، در طبقه‌بندی‌های متأخر کنار رمل از فروع احکام نجوم و نه سحر، یاد شده‌است. ابن فریغون (ز 322 ق) در جوامع العلوم هنگام یادکرد «علومی که چه‌بسا دربردارندۀ حقیقتی یا آمیخته به نیرنگی و کاسب‌کاری باشد» از کیمیا، طلسمات، فراسه، قیافه، زجر، عیافه، رقی، اوهام، سحر، عرافه، کهانه، عباره الرویا و احکام نجوم نام برده‌است که شماری از آن‌ها بعد‌ها در کنار رمل از فروع احکام نجوم شدند و برخی از آنها علومی هستند که تسلط رمال بر آنها موجب اعتبار او ست، اما همچنان نامی از رمل به میان نیامده است (ص 261-290). خوارزمی کاتب (فعال در 366 ق) از علم رمل یاد نکرده‌است. ابن ندیم (د 380 ق) در الفهرست، مقاله هشتم، هنگام یادکرد کتابهای ایرانیان و هندیان و رومیان و اعراب در فال و پیشگویی به هیچ اثری در رمل اشاره نکرده‌است (ص 376) و ابوسهل مسیحی (د پس از 403) در اصناف العلوم الحکمیه پس از تقسیم علوم از منظر فلسفی و بر اساس مراتب وجودی به دو دستۀ علوم کلی و جزئی، در شرح علوم جزئی، با تقسیم «علم نجوم» به دو صنفِ اخترشناسی و احکام نجوم، بر آن است که احکام نجوم همچون تعبیر رویا و زجر و فراسه به دلیل بی‌بهرگی از برهان و استدلال، شایستۀ یادکرد در میان علوم نیست (ص 216). این هر 3 شاخه و رمل بعدها در طبقه‌بندی علوم از فروع احکام نجوم شدند. اخوان الصفا (سدۀ 4 ق) در مجمل الحکمه به رغم یادکرد احکام نجوم در تقسیم بندی خود، از رمل نام نبرده‌اند.در این رساله علم نجوم به ادریس نبی منتسب شده‌است (1/243) همچنان که بعدها رمل نیز گاه به ادریس منتسب می‌شد. ابوریحان ( د پس از 442 ق) هنگام یادکرد ماه‌ها و روزهای قوم یهود و شرح روز بوری/ پوری و دشمنی هامان با این قوم تنها از «اصحاب فال و طیرة» یاد کرده‌ (الآثار الباقیة، 347)، و در تحقیق ماللهند نیز از رمل سخن نگفته است. در الشفاء و دانش نامه علایی ابن سینا (370-428 ق) نزهت نامه علایی و روضة المنجمین شهمردان ابی الخیر ( فعال در 474 -517 ق) و در احیاء علوم الدین غزالی (450-550 ق) نیز از رمل سخنی به میان نیامده است. قزوینی در یواقیت العلوم (573 ق)، از کهن‌ترین دانش نامه‌های فارسی، به رغم اشاره به علومی چون تعبیر خواب و رقی و افسون و فال و عرافه و زجر و طیره و عیافه (ص 191-209، 262-270) از رمل یاد نکرده است. در این اثر، در باب احکامیات، احکام نجوم در شمار علوم نزد ادریس یاد شده که البته در روزگار نگارش یواقیت منسوخ گشته و جهل به شمار می‌آمده‌است (ص 232). جمالی یزدی در فرخ نامه (580 ق)، «زواید» (پیوست‌های) تقویم را شامل فال و زجر و اختیارات کارها دانسته‌است (ص 259). در اخلاق ناصری نصیر الدین طوسی (579-653 ق) و درة التاج قطب الدین شیرازی (633-710 ق) از رمل یاد نشده‌است. 
در روزگار شکوفایی علم در سرزمین‌های اسلامی، اشاره به رمل از مواردی انگشت‌شمار آن هم در کنار حرفه‌هایی چون فال‌گیری فراتر نرفته‌است و گویا مباحثی که بعدها ذیل رمل گرد آمدند در فنون مختلف پراکنده‌بودند و در هر صورت دانشوران رمل را در شاخه‌ای جداگانه از علوم نمی‌انگاشته‌اند. اما از اواخر این روزگار اندک‌اندک نشانه‌هایی از یادکرد رمل در بین علوم به چشم می‌خورد و حضور آن در کتب طبقه‌بندی و کتابشناسی رسمّیت می‌یابد. 
فخر الدین رازی (544-606 ق) در جامع العلوم / ستینی رمل را در باب 51 (پس از احکام نجوم و پیش از عزایم) یاد کرده‌است (ص 73، 432-437) که البته باب‌های 41 تا 60 در شماری از دست‌نویس‌ها نیامده‌اند و به گمان برخی افزوده به کتاب به شمار می‌آیند (نک آل داود، 35-43). در این باب، همچون بیشتر ابواب دیگر، مباحث مرتبط با در نُه اصل گنجانده شده‌است اما این 9 اصل به جای آن همچون ابواب عموماً اصیل‌انگاشته، در سه دستۀ «الاصول الظاهره»، «الاصول المشکلة» و «الامتحانات» (هر یک شامل سه اصل) بیاید همگی از پی هم و بدون دسته‌بندی آمده‌اند. او در اصل سوم جدول شکل‌های شانزده گانۀ رمل (نمودار 2) را آورده و در اصل نهم به ستودگی رمل در شریعت پرداخته و آن را به ادریس نبی منتسب ساخته‌است (فخرالدین رازی،432-437).
 
نمودار 2- شکل‌های شانزده‌گانۀ رمل (برگرفته از فخر الدین رازی، 434)
آملی (د 753 ق) در فن یازدهم از مقاله پنجم نفایس الفنون فی عرایس العیون به علم رمل و اصطلاحات و نحوه آن پرداخته‌است (3/537-557؛ برای برخی مطالب آن نک بخش نخست مقاله). طاش‌کوپری زاده (901-968 ق) در مفتاح السعاده، رمل را از اقسام احکام نجوم دانسته و از میان کتابهای پرشمار در این باره به یادکرد 3 اثر بسنده کرده و کتاب زناتی را بهترین کتاب در این فن دانسته‌است (1/336). حاجی خلیفه (1017-1067ق) در مقدمۀ کشف الظنون با جداسازی احکام نجوم و سحر از یکدیگر، علم الرمل را در کنار علم اختیارات، قرعه، علم فال، علم الطیره و جفر از فروع احکام نجوم دانسته‌است (1/15) و در ذیل عنوان علم الرمل نیز از چهل و چند کتاب در این موضوع نام برده (1/912-913) و در دیگر جای‌های کتاب نیز از 9 تالیف (قاعدتاً مشهورتر) در موضوع علم رمل نام برده است: جهان رمل از ملا منجم شیرازی به فارسی (984 ق) (1/622)؛ رمل المقوم عبد الله بن ابن ابوالمعالی المحفوف المنجم (1/ 913)؛ تجارب العرب فی الرمل (1/344)؛ التحفة فی الرمل به فارسی از ناصر الدین محمد بن حیدر شیرازی (1/377)؛ تقویم النظر فی الرمل (1/470)؛ الذهب الابریز المحتمر باقتفاء علم الرمل و الاثر از احمد ابن علی ابن احمد محلی (1/828)؛ رسالة فی الرمل/ کتاب الرمل از ابو عبد الله زناتی (1/869، 2/1420)؛ مصباح الرمل (2/1705)؛ مفتاح الکنوز از اوحد الدین عبد الله بن مسعود (900 ق) (2/1770). حاجی خلیفه قرعه را چونان رمل می‌داند اما با احکامی ضعیفتر دانسته‌است(2/1326).
تهانوی (زنده تا 1158ق) درکشاف اصطلاحات الفنون در بیش از هفتاد مورد از اهل رمل یاد می کند و اصطلاحاتی که از پی می آیند (به ذیل همین مواد رجوع کنید) را از جمله اصطلاحات این علم دانسته است: اشکال/ شکل، تسکین- قرار دادن هر شکلی در مکانش با در نظر گرفتن ترتیبی مخصوص- و انواع آن (اشکال، وضعی، حکیم، عدد، یوم، اسبوع (هفته)، شهر (ماه)، سنة (سال))، ابا بلرّمل، ام الرّمل، اوتاد (رتبه در خانه‌های جداول رمل) و انواع آن (وتد، وتد مائل، وتد زائل، وتد طالع)، اجتماع، انکیس، ثابت/ ثوابت (از انواع شکل اطلاق می شود بر وضعیت ستارگان (بغیر از کواکب))، تفسیر (شکلی که از اغلاق یا فتح به دست می آید)، خارج، جسم (اسم عنصر زمین/ خاک دارای هشت مرتبه)، داخل، لحیان، قبض و انواع آن (داخل، خارج)، جماعة، فرح، فرد، عقل، عقل کل، عقلة، حمرة، بیاض، نصرة و انواع آن (داخل، خارج)، ضاحک، عتبة و انواع آن (داخل و خارج)، نقی الخد، طریق، میزان (اسم خانه پانزدهم از جدول رمل)،منقلب، متولدات و انواع آن (مفتوح/ مفتوحات، مسدود/ مسدودات، نبائر ...) ضرب، مضروب (متجانس بودن اشکال رمل)، منقود، نفس، نفس کل، شریک، شرح، شواهد/ زائد (4 شکل از شکل‌های زایچه در خانه‌های 13 و 14و 15 و 16)، ریح، روح. با نگاهی اجمالی به تاریخچه یادکرد رمل در منابع و تالیفاتی که به آن پرداخته اند کمابیش ایجاد و توسعه و فربه شدن آن را در طول تاریخ می توان دید. 
مآخذ: منابع
ابن فریغون، متنبی (در چاپ به اشتباه: متغبی بن فریعون)، جوامع العلوم، به کوشش قیس کاظم جنابی، قاهره، ق۱۴۲۸–۲۰۰۷ م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوسهل مسیحی، اصناف العلوم الحکمیه، به کوشش محمد تقی دانش پژوه، تحقیقات اسلامی، بهار و تابستان 1370، شماره 1 و 2، ص 211 تا 220؛ اخوان الصفا، مجمل الحکمة (تحریر کهن رسائل)، به کوشش ایرج افشار، محمد تقی دانش پژوه، تهران،۱۳۸۷ ش؛ اقلیدسی، ابو الحسن احمد ابن ابراهیم، الفصول فی الحساب الهندی، به کوشش احمد سلیم سعیدان، عمّان، 1984 م؛ بیرونی، محمد بن احمد، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، به کوشش پرویز اذکایی، تهران، 1380 ش ؛ ؛ تهانوی، محمد علی بن علی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، عجم، رفیق، خالدی، عبد الله، دحروج، علی فرید، و زیناتی، جورج. ۱۹۹۶بیروت، 1996 م؛ جمالی یزدی، مطهر، فرخ نامه، به کوشش ایرج افشار، تهران، بی تا؛ حاجی خلیفه، کشف؛ شمس‌الدین آملی، محمد بن محمود، نفائس الفنون في عرائس العيون، به کوشش ابو الحسن شعرانی و ابراهیم میانجی، تهران، 1381 ش؛ طاش‌کوپری زاده، احمد، مفتاح السعادة، بیروت، دارالکتب العلمیة، ؛ فارابی، محمد، احصاء العلوم، به کوشش علی بو ملحم، بیروت، ۱۹۹۶م؛ فخر الدین رازی، جامع العلوم، به کوشش سید علی آل داوود، تهران، 1382؛ قزوینی، طاهر، یواقیت العلوم و دراری الانجوم، به کوشش محمد تقی دانش پژوه، تهران، 1345 ش؛ کرامتی، یونس، «تاریخ تحول حساب در ایران»، تاریخ جامع ایران، تهران، 1396، ج 13؛ نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، اخلاق ناصری. تهران 1413 ق.
نیز 
ابن سینا، حسین بن عبد الله، به کوشش محمد معین و مهدی محقق، الهیات دانشنامه علایی، همدان، 1383 ش؛ همو، طبیعیات دانشنامه علائی، به کوشش محمد مشکوة، همدان، ۱۳۸۳ ش؛ همو، محمد معین و مهدی محقق، رساله منطق دانشنامه علائی، همدان، 1383 ش؛ همو، الشفاء، ابراهیم بیومی، صبره، عبد الحمید، و لطفی مظهر، عبدالحمید، قم، 1405 ق؛ همو، الشفاء، دنیا، سلیمان، قنواتی، جورج شحاته، مدکور، ابراهیم بیومی، زاید، سعید، و موسی، محمد یوسف، قم، 1404؛ بیرونی، تحقیق ما للهند، بیروت، 1403 ق – 1983 م؛ خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، به کوشش عبد الامیر اعسم، بیروت، 1428 ق/2008 م؛ غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، تصحیح حافظ عراقی، عبد الرحیم بن حسین، عیدروس، عبدالقادر بن شیخ، و عیدروس، عبدالقادر بن شیخ. بیروت، بی تا
                  

 هدی اویارحسین