زجاجی، ابوالقاسم یوسف

زُجاجی، ابوالقاسم یوسف بن عبدالله (352-415 ق/ 963-1024 م)، لغت‌دان، نحوی، شارح، ادیب و محدث ساکن جرجان.
آگاهی ما از سرگذشت زجاجی اندک است؛ گویا نخستین‌بار سهمی (340-427 ق/ 951-1036 م) از او خبر داده است. حدود دو سده بعد، یاقوت نام شماری از آثار وی را به مطالب سهمی ‌افزوده است. تنی چند هم که بعد‌ها از زجاجی نام برده‌اند، سخنان این دو را کم‌وبیش تکرار کرده‌اند.
منابع متقدم اشاره‌ای به چگونگی نسبت نام یوسف بن عبدالله (زَجّاجی یا زُجاجی) نکرده‌اند، اما پژوهشگران و فهرست‌نویسان، گویا به پیروی از سیوطی (ص 422)، جملگی او را زُجاجی خـوانده‌انـد؛ هرچنـد در تصحیحـی از معجم الادبـاءِ یـاقوت، نـامْ زَجّاجی حرکت‌گـذاری شده است (19/ 61). «زجاجی» (شیشه‌گـر / شیشه‌فروش) دلالت بر پیشه‌ای دارد که پدرانش بدان مشغول بوده‌اند (تاج ... ؛ زرکلی، 8/ 239).
تاریخ مرگ زجاجی را 8 روز باقی از رمضان 415، در 63سالگی، آورده‌اند (سهمی، 497؛ ذهبی، 28/ 395؛ سیوطی، همانجا)؛ ازاین‌رو، تـاریخ زاده‌‌شـدن وی 352 ق‌ توانـد بـود (نک‍ : زرکلـی، همانجـا؛ GAL, I/ 138; GAS, VIII/ 227).
اصل زجاجی از همدان است (یاقوت، GAL، همانجاها؛ قس: سهمی، 496، که بنی‌همدان آورده است) و احتمالاً علوم آغازین و متداول را همان‌جا آموخته است؛ اما در گزارش سهمی (همانجا)، به‌ناگهان او را در جرجان، در شمار عالمان آن دیار می‌یابیم که در ادب و لغت کسی را یارای برابری با او نبـوده است (نیز نک‍ : سیوطی، همانجا). با این وصف، دانسته نیست که وی ایام جوانی را چگونه و در کجا به سر برده است.
از میـان کسانی که زجاجی از ایشان روایت کرده (نک‍ : دنبالۀ مقاله)، یکی ابواسحاق بن عیاش بصری، متکلم معتزلی سدۀ 4 ق/ ‌10 م، است (سهمی، 497). ابواسحاق مجالس درس پررونقی در بصره، اهواز، شوشتر، عسکر مکرم و اُبُلّه داشته، و ظاهراً پا از آن خطه‌ها بیرون نگذاشته است (نک‍ : ه‍ د، 5/ 165). آیا زجاجی جوان در پی استاد خود به همۀ این شهرها سفر کرده است؟
به‌هر‌روی، زجاجی سرانجام در جرجان ساکن شد و بیشتر عمر خود را در آنجا گذراند (سهمی، 496؛ یاقوت، GAS، همانجاها؛ کحاله، 13/ 312)، و شاید در همین‌جا از ابواحمد محمد غطریفی (د 377 ق/ 987 م)، حافظ و محدث جرجانی، نیز دانش آموخته باشد. زجاجی در جرجان مقامی والا یافت؛ از امالی او پیدا ست که در این شهر طالبان دانش را درس می‌گفته است. او زمانی هم ــ احتمالاً سالهای واپسین عمر را ــ در استراباد اقامت گزید و در همان‌جا نیز درگذشت (سهمی، ذهبی، همانجاها).
زجاجی از استادان خویش، ابواسحاق بصری و ابواحمد غطریفی، و جز ایشان روایت کرده است (نک‍ : سهمی، 497؛ ذهبـی، زرکلی، همانجاها). ابواسحاق بصری از شاگردان ابوهاشم جبایی (ه‍ م)، و متعلق به مکتب کلامی بصره است و باآنکه آراء مهمی در این زمینه از وی بـر جای نمانـده است (نک‍ : ه‍ د، 5/ 165-166)، زجاجـی را می‌توان از نظر اندیشه‌های کلامی، پیرو او دانست.

آثـار

رساله‌ها، کتابها، یا شروحی که زجاجی بر آثار دیگران نوشتـه (نک‍ : سهمی، 496؛ ذهبی، همانجا)، جز دو اثر، به دست ما نرسیده است.

الف ـ خطی

1. عُمدة الکُتّـاب یا عمدة الکاتب، پیراسته‌ای است از کتاب جواهر الالفاظ قدامة بن جعفر (د 333 ق/ 945 م)، در مترادفات زبان عربی (GAL، همانجا؛ ‌GAS, VIII/ 228؛ آربری، I/ 103). از این اثر، نسخه‌ای در کتابخانۀ چستربیتی موجود است (همانجا؛ نیز برای میکروفیلمهای آن، نک‍ : الفهرس ... ، 250؛ سید، 2/ 142؛ GAS، همانجا).
تشابه نام کتاب با اثر منسوب به ابن‌بادیس، «عمدة الکتاب و عدة ذوی الالباب»، تألیفی در باب ادوات کتابت (احتمالاً میان سالهای 445-454 ق/ 1035-1062 م < نک‍ : حلوجی، 54 >؛ چ 1391‌ ق/ 1971 م < نک‍ : ص 65-166 >، نیز چ مایل‌هروی ـ مکیه، مشهد، 1409 ق)، برخی از فهرست‌نویسان را به خطا افکنده است تا این دو کتاب را یکی پندارند. یاقوت نام کتاب را به همین صورتِ عمدة الکتاب آورده (همانجا؛ نیز نک‍ : سیوطی، همانجا)، اما گویا حاجی‌خلیفه با افزودن «و عدة ذوی الالباب» به دنبالۀ «عمدة الکتاب» موجب این لغزشها شده است (2/ 1171). از معاصران، طلس خطای حاجی‌خلیفه را تکرار کرده (ص 173)، و دانسته نیست جبوری به چه سبب اثر چاپ‌شدۀ منسوب به ابن‌بادیس را با همان اطلاعات کتاب‌شناختی به زجاجی نسبت داده است (3/ 240-241). سزگین نیز در اشتباهی مسلّم، آگاهیهای نادرست طلس و جبوری را در کنار فهرست دیگر نسخه‌ها نهاده است (GAS، همانجا؛ نیز نک‍ : زرکلی، 8/ 239، که دست‌نوشتی هم از آن معرفی کرده است؛ کحاله، همانجا).
جز اینها، چند دست‌نوشت دیگر هم از عمدة ‌الکتاب شناسانده‌اند که همگی محل تردیدند (نک‍ : جبوری، 3/ 241: نسخۀ شم‍ 208‘12؛ GAS، همانجا: دو نسخۀ موجود در «المتحف العراقی» و «کلیة الآداب»).
2. البیان فیما اشتمل علیه خلق الانسان. هیچ‌یک از منابع، نامی از این کتاب نبرده‌اند؛ ازآنجاکه نام نویسندۀ این اثر در دست‌نوشت دیده نشده، آلوارت گمان برده است که آن شاید تألیف زجاجی باشد (VI/ 284-285).

ب ـ یافت نشده

1. شرح الفصیح. الفصیح کتاب کم‌حجم پرفایده‌ای است اثر ثعلب کوفی (ه‍ م؛ د 291 ق/ 904 م)، که کسان بسیاری، ازجمله زجاجی، آن را شرح کرده‌اند (یاقوت، 19/ 61؛ حاجی‌خلیفه، 2/ 1272، برای دیگر شروح، نک‍ : ص 1272-1274).
2. اشتقاق الاسماء (یاقوت، همانجا). 
3. اشتقاق الکلمات من اول الغریب المصنف، تألیف ابوعبید قاسم بن سلام خزاعی (ه‍ م)، از نخستین مجموعه‌های بزرگ واژه‌شناسی عربی (GAS، همانجا، به نقل از ابن‌قاضی شهبه)؛ گویا شکل دیگری از نام کتاب پیشین است.
4. خلق الانسان (یاقوت، همانجا؛ حاجی‌خلیفه، 1/ 722). سزگین در اینکه این اثر ممکن است همان کتاب البیان فیما اشتمل علیه خلق الانسان باشد، تردید کرده است (GAS, VIII/ 228، حاشیۀ 1).
5. خلق الفرس (یاقوت، همانجا؛ حاجی‌خلیفه، 1/ 723).
6. کتـاب الریـاحین (یاقـوت، همانجا). ابن‌قـاضی شهبـه (نک‍ : GSA, VIII/ 228) و حاجی‌خلیفه (2/ 1391) نام این اثر را با کتاب اشتقاق الاسماء در‌آمیخته، و آن را بدین شکل ضبط کرده‌اند: اشتقاق اسماء الریاحین (!).
7. فعلت و افعلت (GAS، همانجا، به نقل از ابن‌قاضی شهبه)، در صرف. 
8. مسائل الخلاف (همانجا)، در صرف و نحو.
افزون‌براینها، سزگین اثری به نام امالی ( فی دقائق علم اللغة و حقائقها) به زجاجی نسبت داده (GAS,VIII/ 228) که احتمالاً مستند او، این جملۀ سهمی بوده است که گوید: «و له شروح کثیرة و امالی [کذا] فی دقائق علم اللغة و حقائقها» (همانجا). 

مآخذ

تاج العروس؛ جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، 1974 م؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ حلوجی، عبدالستار و علی عبدالمحسن زکی، مقدمه بر «عمدة ... » (هم‍ )؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1413 ق/ 1993 م؛ زرکلی، اعلام؛ سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ سید، فؤاد، فهرست المخطوطات، قاهره، 1382 ق/ 1962 م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد امین خانجی، قاهره، 1326 ق؛ طلس، محمد اسعد، الکشاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، 1372 ق/ 1953 م؛ «عمدة الکتـاب و عـدة ذوی الالبـاب»، منسوب بـه ابن‌بـادیس، به کـوشش عبدالستـار حلـوجی و علی عبدالمحسن زکی، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، 1391 ق/ 1971 م، ج 17(1)؛ الفهرس التمهیدی للمخطوطات المصورة، قاهره، 1948 م؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

Ahlwardt ; Arberry, A. J., A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin, 1955; GAL; GAS. 
مرتضى موسوی