آب حوض کشی

آب‌حوض‌کشی \āb-howz-kešī\، از مشاغل سنتی و اصلی در تهران قدیم.
آب‌حوض‌کشی از جملۀ مشاغل مرتبط با نظام آب و فاضلاب سنتی در تهران قدیم بود که تا پیش از پیدایش سیستمهای نوین فاضلاب استمرار داشت. به کسی که این شغل را داشت، آب‌حوض‌کش یا آب‌حوضی می‌گفتند. کار او تخلیه و تعویض آبِ آب‌انبارها و حوضهای خانه‌ها بود که در اثر استفاده از آب غیربهداشتی به مرور زمان دچار آلودگی می‌شدند و دست‌کم ماهی یک ‌بار باید آب آنها تعویض می‌شد. آب حوضها بیشتر برای شست‌و‌شو، نظافت و آبیاری گلدانها و باغچه‌ها به کار می‌رفت. برای آشامیدن، بیشتر از آب مخزن آب‌انبارها استفاده می‌شد و کار تعویض آب آن، زمان و زحمت بیشتری می‌طلبید.
در نظام آب‌رسانی شهر تهران، کار هدایت و تقسیم آب از آبهای سطحی یا قناتها بر عهدۀ میرابها بود که به‌وسیلۀ شبکۀ سراسری نهرها به حیاط خانه‌ها صورت می‌گرفت. آنگاه با گشودن راه‌آبِ اصلی خانه، آب نهر را به آب‌انبار هدایت می‌کردند (عباسی، 121). در ارتباط با آب‌رسانی سنتی شهری و نیز پیشۀ آب‌حوض‌کشی آنچه اهمیت داشت، مسئلۀ آلودگی آب بود، زیرا نهرها همه روباز، و آلوده به انواع خاک‌روبه و فاضلاب خانه‌ها بود و چون چند هفته یک بار آب نهرها به خانه‌ها می‌رسید، آب‌انبارها، به‌ویژه حوض منازل خیلی زود لجن می‌گرفت و نیازمند تخلیه می‌شد (شهری، تاریخ ... ، 6/ 79؛ عباسی، همانجا).
هر کوچه و محله آب‌حوضی‌ای مخصوص خود داشت که اهالی محل برای عوض‌کردن آب حوض و آب‌انبار به او مراجعه می‌کردند؛ گاهی نیز آب‌حوضی را از دیگر محله‌ها دعوت به کار می‌کردند. دستمزد آب‌حوضی معمولاً به‌صورت توافقی با احتساب عمق آب و عرض و طول حوض یا آب‌انبار تعیین می‌شد (شهری، همان، 6/ 81). در تخلیۀ آب حوض معمولاً یک آب‌حوضی لجن و جرم ته حوض را با سطل جمع می‌کرد و در چاه منزل یا بیرون از خانه در کوچه می‌ریخت که این موضوع خود از دیگر موارد ایجاد آلودگی محیطی در محله‌ها بود. برای تخلیۀ آبِ آب‌انبار دو یا 3 نفر در محل حاضر می‌شدند که یک نفر سطل را در پایین پله‌های آب‌انبار پر می‌کرد و به دست نفر دوم در بالای پله‌ها می‌رساند و او نیز سطل را به دست نفر سوم در حیاط می‌داد (همانجا).
در خانه‌های استیجاری، تعویض آب حوض بر عهدۀ افراد ساکن در خانه و مستأجران بود؛ بدین نحو که همسایگان و مستأجران یک خانه همه هزینۀ دستمزد آب‌حوضی را به‌صورت مشترک تقبل می‌نمودند، یا همه با کمک هم آب حوض را تخلیه می‌کردند و معمولاً این وظیفه بر دوش زنان خانه بود (شهری، شکر ... ، 266، تاریخ، 6/ 80-83، طهران ... ، 4/ 494). شهری در تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، محدودۀ جغرافیایی فعالیت آب‌حوضیها را از میدان توپ‌خانه به‌سوی جنوب شهر نوشته است و منطقۀ بالای این محدوده را به‌سبب جاری‌بودن مسیر قناتها و منابع آب زیرزمینی در بیشتر خانه‌ها از این موضوع بی‌نیاز معرفی می‌کند. از دیگر خدماتی که آب‌حوضیها ارائه می‌کردند، سرند‌کردن و گلوله‌ساختن خاکه‌زغال، جمع‌آوری برگ و خاشاک، و جابه‌جاکردن هیزم بود. دستمزد کارِ زغال براساس وزن برحسب خروار، و دستمزد دو مورد دیگر توافقی محاسبه می‌شد (6/ ‌80، 82).
در عرف جامعۀ قدیم، آب‌حوض‌کشی از مشاغل فرودست جامعه به شمار می‌رفت (همو، طهران، 340؛ انوری، 1/ 22). آب‌حوضیها در کوچه‌ها و محله‌های شهر به راه می‌افتادند و حضور خود را با آواز اعلام می‌کردند و می‌خواندند: «آب‌حوضیه»، «آب حوض می‌کشیم». آوازۀ زمزمه‌های آهنگین آب‌حوضیها تا بدانجا رسید که زمینۀ سرایش تصنیف معروف «آب‌حوضی اومده ... » شد که مدتها در شهر بر زبانها جاری بود. با مقام اجتماعی فرودستی که این شغل داشت، اهمیت کاربردی آن بستری مناسب برای پیدایش تیپ «آب‌حوضی» در نمایش سنتی روحوضی را فراهم ساخت که بازیگر با به‌تن‌کردن پوشاک مندرس و کلاهی نیم‌دار، بر صحنه حاضر می‌شد و نمودی از مناسبات جامعۀ آن روزگار بود (عباسی، 121-122؛ شاملو، دفتر 1/ 117).

مآخذ

انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1381 ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، حرف آ، تهران، 1377 ش؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، 1378 ش؛ همو، شکر تلخ، تهران، 1347 ش؛ همو، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ عباسی، اسماعیل، آبنامۀ تهران، تهران، 1387 ش.

مهشید شیر‌محمدلو