آقابزرگ

آقا‌بزرگ \āqā-bozorg\، مسجد و مدرسه‎ای بزرگ و باشکوه در کاشان، منسوب به ملا مهدی نراقی ملقب به آقابزرگ. این مسجد با هزینۀ مردی نیکوکار به نام حاج محمدتقی خانبان و پسرش در نیمۀ سدۀ 13 ق / 19 م، مقارن با پادشاهی محمد شاه قاجار (د 1264 ق / 1848 م) ساخته شده است (نراقی، 254؛ مصطفوی، 1 / 418). مسجد و مدرسۀ آقابزرگ در محدودۀ تاریخی و بافت کهن شهر، مجاور بقعۀ خواجه تاج‎الدین و در محله‎ای به همین نام بنا شده، و در خیابان آقابزرگ، منشعب از خیابان فاضل نراقی واقع است. 
ساخت این بنا در روزگار پادشاهی محمد شاه قاجار آغاز شد و در سالهای نخستین سلطنت ناصرالدین شاه (1264- 1313 ق / 1848-1895 م)، به پایان رسید (مشکوٰتی، 268- 269؛ مصطفوی، همانجا). 
مسجد و مدرسۀ آقابزرگ مجموعۀ نفیسی از عناصر معماری و تزییناتی، و ترکیبی از این حجمها و اندامهای متناسب به هم تنیده، شامل سردر و هشتی ورودی، صحن مرکزی، مقصوره و شبستانها را به وجود آورده است. 

 سردر و هشتی ورودی

این قسمت از بنا که از طریق جبهۀ شمالی به خارج راه می‎یابد، مشتمل است بر سردر ورودی، درِ چوبیِ کنده‎کاری‌شدۀ نفیس، و سکوهای سنگیِ دو طرف. در 3 ضلع سردر ورودی و درست در ارتفاع بالای درِ چوبی، کتیبه‎ای کاشی با قصیده‎ای از حسرت (نام سرایندۀ آن) نصب شده است (نک‍ : گنج‌نامه، 6 / 152، تصویر). 

صحن مرکزی

این صحن در دو طبقه و مشتمل بر دو حیاط فوقانی و تحتانی (گودالْ باغچه) است. صحن فوقانی (بام مدرس و حجره‎ها) مهتابی‌مانندی است که از شرق و غرب با دو دیوار مرکب از جرز و طاق‎نما محصور شده است و از شمال به مهتابی (بام چهل‎ستون) می‎پیوندد و از جنوب به ایوان مسجد راه می‎یابد. گودال باغچه از شرق و غرب به 10 حجره، از جنوب به دو حجره (در دو سوی) و یک مدرس (در وسط) و چند اطاق و انبار در دو کنج جنوب غربی و شرقی، و از شمال به شبستان شمالی و سرداب زیر آن منتهی می‎شود (نک‍ : همان، 6 / 151، 152، تصویرها). 

مقصوره یا گنبدخانه

گنبدخانه بر روی پایۀ عظیم، پیرامون یک هشت‎ضلعی، بنا گردیده، و گنبدی دو پوش با دهانۀ داخلی 20 / 10 متر آن را پوشانده است. گرداگرد این گنبدخانه رواقهایی به هم پیوسته با پوششی به شکل طاق و تویزه و عرقچین ایجاد شده است. در ارتفاع حدود شش‌متری از کف مقصوره درگاههایی بر بالای ورودیهای هشت‎گانه ساخته شده که در جانب ایوان به یکدیگر ارتباط می‎یابند. زیر این قسمت کتیبه‎ای حاوی سورۀ «فتح» به خط ثلث برجسته از گچ گرداگرد داخل گنبدخانه را می‎پوشاند که در پایان آن تاریخ 1264ق خوانده می‎شود (نک‍ : همان، 6 / 150، نیز 6 / 154، 157، تصویرها). 
ایوان شمال گنبدخانه با یک ورودی اصلی از وسط به مقصوره، و دو راه ارتباطی دیگر از راست و چپ به رواقهای طرفین می‎پیوندد. دو قسمت سردر که میان ایوان و گنبدخانه واقع است، با یک راهرو ارتباطی در نیم‎طبقه به یکدیگر راه می‎یابند و یک درگاه باز در وسط آن، خارج را به داخل مرتبط می‎سازد. نظیر این درگاه در 3 طرف دیگر مقصوره نیز عیناً تکرار شده است (نک‍ : همان، 6 / 155، 157، تصویرها). 

شبستانهای ستون‌دار

این مجموعه دارای شبستانهایی است؛ یکی در جبهۀ غربی گنبدخانه که اندک زمانی پس‌از بنای قسمت اصلی ساخته شده، و دارای 20 ستون آزاد و 30 چشمه‌طاق عرقچینی آجری است که در قسمت شمالی آن، راهرو ارتباطی و پلکان پشت‎بام و محلی برای وضوخانه قرار دارد؛ و دیگری شبستانِ زمستانی‌ای که در جبهۀ شمالی مسجد و صحن اصلی حیاط واقع است و پایه‎های آن قبل از ساختمان قسمت اصلی وجود داشته، یا احتمالاً اندکی قبل از احداث گنبدخانه بر روی پایه‎های موجود بنایی که بر اثر زلزله یا عوامل دیگر ویران شده بود، ساخته شده است. این شبستان دارای ستونهایی از آجر و خشت و پوشش عرقچینی با گوشه‎سازی و رسمی‎بندی است که پوشش آجری عرقچین آن با نقوش هندسی آجر و کاشی تزیین گردیده است (نک‍ : نراقی، 257- 258؛ گنج‌نامه، 6 / 155، تصویر). 
از خصوصیات بارز این بنا معماری ویژۀ گنبدخانه است که روی 8 پایۀ عظیم بر پا شده، زیرا در طرح مساجد قدیمی ایران ایجاد گنبد روی پایه‎های آزاد به ندرت دیده می‎شود. نتیجۀ عملی اجرای این نوع طرح، جریان یافتن هوای خنک در فضای گنبدخانه در فصول گرم و تابستانهای داغ منطقۀ کویری است؛ از این‎رو، در این مسجد برخلاف دیگر مساجد که جبهۀ جنوب گنبدخانه را به‌منظور ایجاد محراب مسدود می‎کنند و جرزهای نسبتاً قطوری می‎سازند، جانب جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا شده، و محراب در دیوار رواقی که گرداگرد گنبدخانه را فراگرفته، ساخته شده است (نراقی، 257). از ویژگیهای دیگر، گودال باغچه (حیاط تحتانی) است که حوض بزرگ (آب‎نما) و باغچه‎های آن به طراوت فضا کمک می‎کند (همو، 258). تزیینات اندک این مسجد و مدرسه به گچ‎بری، نقاشی، کارهای چوبی (کنده‎کاری، گره‎چینی، آلت و لقط)، مقرنس‎کاری، کاشی‌کاری رسمی‎بندی و یزدیِ‌بندی منحصر می‎شود. یک جفت درِ نفیس (درِ مدخل اصلی مسجد) که کنده‎کاری شده، و با گره‎چینی و گل‌میخ تزیین گردیده از ارزش والایی برخوردار است (مصطفوی، همانجا). 

مآخذ

گنج‌نامه (مساجد)، به کوشش کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران، 1383 ش؛ مشکوٰتی، نصرت‎الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران (تهران)، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1361 ش؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران، 1348 ش؛ نیز: 

Stierlin, H., Persian Art and Architecture, London, 2012. 
علیرضا همایون‎فر(دبا)