حجر، شهر

حِجْر، شهری کهن معروف به حجرِ ثمود در شمال غربی شبه‌جزیرۀ عربستان. 
در زمان حاضر، از حجر ثمود جز خرابه‌هایی که از مهم‌ترین آثار تاریخی عربستان به‌شمار می‌رود، بر جا نمانده است. این خرابه‌ها نزدیک ایستگاه راه‌آهن شهر مدائن صالح، حدود 110 کیلومتری جنوب غربی شهر تَیْما، در طول °37 و´50 شرقی و عرض °26 و´45 شمالی قرار دارد. استرابن از این شهر با نام اِگْرَ، و پلینی با نام هگرَ یاد کرده‌ است (ذییب، 3؛ EI2‍ ). این خرابه‌ها در میان رشته‌کوههایی قرارگرفته، و خانه‌ها وآثار تاریخی برجامانده در میان و روی صخره‌ها حفر و نقش شده است. سنگ‌نبشته‌های کشف شده در این محل از مهم‌ترین اسناد تاریخی دربارۀ اقوام باستانی شمال شبه‌جزیرۀ عربستان و به‌ویژه نبطیها به‌شمار می‌رود (نک‍‌ : ذییب، 3- 9؛ داوتی، 39-42). 
از آن رو که این شهر محل زندگی قوم ثمود بوده، در منابع دورۀ اسلامی شهر یـا دیار ثمود نیـز خوانـده شده است (نک‍‌ : ابوعبید، 1 / 426؛ یاقوت، 2 / 221).
در قرآن کریم نیز به خانه‌های صخره‌ای حجر که محل زندگی قوم ثمود بوده، اشاره شده است. بنا بر آیات قرآنی، مردم مشرک این شهر پس از آنکه دعوت صالح نبی‌ (ع) به یکتاپرستی را نپذیرفتند، عذاب الٰهی بر آنها نازل شد و شهر و مردمانش نابود شدند (اعراف، 7 / 73-79؛ حجر، 15 / 80-83). بنا بر روایات اسلامی، آرامگاههای هاجر و اسماعیل (ع) در این محل است، چون پیش از آنکه حضرت ابراهیم (ع) مقام خود را در مکه بر پا دارد، همسرش درگذشت و ابراهیم وی را در حجر دفن کرد (نک‍ : ابن‌قتیبه، 34؛ ابن‌رسته، 28). 
حجر در زمان پیامبر اسلام (ص) در قلمرو مسلمانان قرار گرفت. آن حضرت و یارانش در راه رسیدن به تبوک شبی را در حجر بیتوته کردند. پیامبر(ص) به همراهان سفارش کرد از آب آنجا نیاشامند و با آن وضو نگیرند و به خانه‌های بازمانده از مردم ثمود وارد نشوند و شب‌هنگام بدون مراقب خارج نگردند (ابوعبید، همانجا؛ ابن‌هشام، 4 / 161). 
در اوایل دورۀ اسلامی نبطیها حجر را به سبب موقعیت سوق‌الجیشی آن مرکز اصلی خود قرار دادند (ذییب، 3) و لشکریان اسلام در رویارویی با لشکریان هرقل در محلی از بلاد حجر، که اقرع خوانده می‌شد موضع گرفتند (ابن‌اعثم، 1 / 83). حجر، یا حجرِ ثمود، در سده‌های نخستین اسلامی روستا یا شهری کم‌جمعیت در وادی ‌القرى، از بلاد حجاز و محل عبور اهل شام در سفر حج بود. ساکنان آن از بنی‌ربیعه بودند و با تجارت و پرورش دام تأمین معاش می‌کردند (نک‍‌ : اصفهانی، 397؛ ابن‌قتیبه، 29؛ ابن‌حوقل، 1 / 32؛ حمدالله، 268؛ ابوالفدا، 89). 
به گزارش مقدسی حجر دارای برج و بارو بود و کشتزارها و چاههای بسیار داشت (ص 84). داوتی نخستین خاورشناس اروپایی بود که در نیمۀ دوم سدۀ 13ق / 19م از ویرانه‌های حجر دیدن کرد و گزارشی از آثار تاریخی آنجا تهیه نمود (همانجا). ابوعبید بکری (1 / 427) و یاقوت (2 / 208- 209) و ابن عبد المنعم حمیری (ص 189) از مکانهای دیگری به نام حجر در مکه و مدینه سخن گفته‌اند.

مآخذ

ابن‌اعثم کوفی، احمد، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، 1411ق / 1991م؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة‌ الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938م؛ ابن‌رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، 1309ق / 1891م؛ ابن عبد المنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1984م؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1380ق / 1960م؛ ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1410ق / 1990م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ ابوعبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفى سقا، بیروت، 1403ق / 1983م؛ اصفهانی، حسن، بلاد العرب، به کوشش حمد جاسر و صالح علی، ریاض، 1388ق / 1968م؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق / 1913م؛ ذییب، سلیمان، نقوش الحجر النبطیة، ریاض، 1419ق / 1998م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Doughty, Ch. M., Passages from Arabia Deserta, ed. E. Garnett, New York, 1983; EI 2.
پرویز امین