ابن ابی سمال

اِبْن اَبی سَمّال، عنوان دو تن از محدثان شیعی در سدۀ 2ق /  8م به نامهای ابراهیم و اسماعیل، فرزندان ابوبكر محمد بن ربیع بن سِمْعان بن هُبَیرة بن مُساحقِ اَزْدی اسدی. سلسله نسب این خاندان به قبیلۀ بنی اسد می‌رسد (ابن حزم، 194-195). این خاندان در كوفه از كهن‌ترین خاندانهای شیعی بوده و در سده‌های نخستین اسلامی راویان و مؤلفان چندی از آن برخاسته‌اند (بحرالعلوم، 2 / 32). سمعان نیای ابراهیم و اسماعیل به ابوسمّال معروف بود كه یعقوبی (1 /  268) او را شِمعان آورده است. به نظر می‌رسد كه به همین دلیل آن دو به ابن ابی سّمال شهرت یافته‌اند و همین شخص بوده است كه در روزگار امام علی (ع) در كوفه می‌زیست و احتمالاً از یاران و شیعیان آن حضرت بوده است. از برخی روایات تاریخی چنین برمی‌آید كه او چندان پای‌بند مسائل دینی نبوده است. گفته شده است كه سمعان یك بار در ماه رمضان به روزه‌خواری و باده‌گساری نشست و هنگامی كه علی (ع) وی را فراخواند، گریخت (ابن‌قتیبه، الشعر و الشعرا، 1 / 246-247). او ادیب و شاعر بود (ابن‌ماكولا، 4 / 354) و تا آنجا در این فن شهرت یافت كه یعقوبی (همانجا) او را از شاعران به شمار آورده است. بعضی از منابع كهن ابوسمّال را ابوسمّاك نوشته‌اند (طوسی، 9؛ ابن‌قتیبه، عیون الاخبار، 2 / 382؛ علاّمۀ حِلّی، 2) كه احتمالاً درست نیست.
ابراهیم و اسماعیل در روزگار امام موسی كاظم (ع) می‌زیسته و از وی روایت كرده‌اند. ابراهیم به وسیلۀ رجال‌شناسان شیعی توثیق شده است (نجاشی، 21)، اما در وثاقت اسماعیل تردید كرده‌اند (مامقانی، 1 /  129)، در عین حال منابع رجالی قدیم غالباً آن دو را واقفی (نك‍ : واقفیه) دانسته‌اند (نجاشی، همانجا)، ولی چنین نسبتی قطعی به نظر نمی‌رسد (مامقانی، 1 / 10) كسانی كه از ابراهیم روایت كرده‌اند، اینانند: عُثیم (ابن بابویه، 4 / 64)، علی‌بن فضّال (طوسی، همانجا)، محمد بن حَسّان (كاظمی، 9)، ابوالقاسم معاویه، موسی بن قاسم، معاویة بن عمار، عبدالله بن حماد و علی بن مُعَلّی (اردبیلی، 1 / 71). گفته‌اند كه ابراهیم دارای كتابی نیز بوده كه نام و موضوع آن دقیقاً روشن نیست، ولی ابن بابویه (6 / 46) و نجاشی (همانجا) عنوان آن را نوادر ذكر كرده‌اند.

مآخذ

ابن بابویه، محمدبن علی، من لایحضره الفقیه، به كوشش حسن موسوی خِرسان، بیروت، 1981م؛ ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، قاهره، 1948م؛ ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، الشعر و الشعراء، به كوشش احمد محمد شاكر، بیروت، 1964م؛ همو، عیون الاخبار، به كوشش یوسف علی طویل، بیروت، 1986م؛ ابن ماكولا، علی بن هبة الله، الاكمال، به كوشش عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد دكن، 1384ق / 1965م؛ اردبیلی، محمدبن علی، جامع الرواة، بیروت، 1403ق / 1983م؛ بحرالعلوم محمد مهدی، رجال، به كوشش محمد صادق و حسین بحرالعلوم، نجف، 1363ش؛ طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، به كوشش محمود رامیار، مشهد، 1351ش؛ علّامه حِلی، حسن بن یوسف، ایضاح الاشتباه فی اسماء الرواة، تهران، 1319ق / 1901م؛ كاظمی، محمد امین، هدایة المَحدثّین، به كوشش مهدی رجایی، قم، 1405ق / 1985م؛ مامقانی، عبدالله، تتقیح المقال، نجف، 1352ق / 1933م؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، بمبئی، 1317ق /  1899م؛ یعقوبی، احمدبن اسحاق، تاریخ، بیروت، 1379ق / 1960م.

حسن یوسفی اشکوری