آثار و مفاخر فرهنگی، انجمن

آثار و مفاخر فرهنگی، انجمن \anjoman-e āsār va(o) mafāxer-e farhangī\، انجمنی فرهنگی واقع در خیابان ولیعصر جنوبی، میدان منیریه، خیابان سرگرد بشیری (پل امیربهادر). 
این انجمن در پاییز 1301 ش، با نام انجمن آثار ملی ایران، توسط گروهی از رجال دانشور معاصر برای نگهداری و تعمیر بناهای تاریخی و پاسداشت یادگارها و مفاخر فرهنگی و هنری قدیم ایران تأسیس شد. از بنیان‌گذاران این انجمن می‌توان حسن مستوفی، حسن پیرنیا ملقب به مشیرالدوله، محمدعلی فروغی، حسن اسفندیاری، ابراهیم حکیمی، عبدالحسین تیمورتاش، فیروز میرزا، حاج سید نصرالله تقوی و ارباب کیخسرو شاهرخ را نام برد. 
فعالیتهای این انجمن با تصویب اساسنامه‌ای 14ماده‌ای آغاز شد. این فعالیتها را می‌توان به 3 دورۀ تاریخی که منجر به تحولات مهم تاریخی در ایران شد، تقسیم نمود. 

دورۀ نخست (1301-1320 ش)

در این دوره انجمن، به‌منظور پاسداشت مفاخر ایران، به ساخت بنای آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی اقدام کرد، و همچنین به‌مناسبت بزرگداشت هزارمین سال تولد فردوسی به تشکیل مجمع بین‌المللی مبادرت ورزید که در 1313 ش، برگزار شد. چاپ 8 عنوان کتاب دربارۀ ابنیۀ تاریخی ایران و الواح تخت‌جمشید از دیگر فعالیتهای انجمن در دورۀ نخست بود. 
ریاست انجمن را در این دوره ابتدا رضا خان سردار سپه (نخست‌وزیر وقت) بر عهده داشت و پس از به سلطنت رسیدن وی، در 21 آذر 1304، محمدعلی فروغی به ریاست انجمن منصوب شد؛ او تا 1314 ش، در آن سمت باقی ماند. ارباب کیخسرو شاهرخ نیز در آن زمان خزانه‌دار و مدیرعامل انجمن بود. پس از برگزاری همایش بین‌المللی هزارمین سال تولد فردوسی، انجمن از شهریور 1320 تا آذرماه 1323 به‌سبب تحولات سیاسی و نظامی در کشور از فعالیت بازماند و بدین‌ترتیب، دورۀ نخست فعالیت انجمن به پایان رسید. 

دورۀ دوم (1323-1357 ش)

این دوره از آذر 1323 بـه کوشش عیسـى صدیـق ــ وزیر فـرهنگ وقـت ــ و تصویب اساسنامه‌ای جدید، آغاز شد و تا 1357 ش و پیروزی انقلاب اسلامی ادامه یافت. به‌موجب این اساسنامه اعضای انجمن به 3 گروه تقسیم می‌شدند: اعضای مؤسس، اعضای عمومی و اعضای افتخاری. حسن اسفندیاری ملقب به محتشم‌السلطنه به‌عنوان رئیس هیئت مؤسسان برگزیده شد، و علیرضا قراگوزلو ملقب به بهاءالملک به سمت نایب‌رئیس انجمن انتخاب گردید. همچنین به‌موجب مادۀ 4 اساسنامه در دی‌ماه همان سال، هیئت‌مدیره‌ای به این شرح برای انجمن انتخاب شد: علی‌اصغر حکمت (رئیس)، آندره گدار (نایب‌رئیس)، امان‌الله جهانبانی (خزانه‌دار)، و دکتر مهدی بیانی (رئیس دبیرخانه). 
پس از درگذشتِ حسن اسفندیاری در 5 اسفند 1323، اینان به عضویت هیئت مؤسسان درآمدند: صادق صادق ملقب به مستشارالدوله، حسین علاء، علی‌اصغر حکمت، جعفر شریف‌امامی، عیسى صدیق، رضا رضازادۀ شفق، علی صادقی، حسین قدس نخعی، یحیى مهدوی و ذبیح‌الله صفا؛ و از آن میان، حسین قدس نخعی به سمت ریاست هیئت‌مدیرۀ انجمن برگزیده شد. 
در بهمن 1335 اعضای هیئت مؤسسان انجمن آثار ملی افزون‌بر مهرداد پهلبد، وزیر فرهنگ و هنر وقت، اینان بودند: جعفر شریف‌امامی، علی‌اصغر حکمت، عیسى صدیق، محمدحسین فیروز، محمود مهران، غلامحسین صدیقی، حسن نبوی، ذبیح‌الله صفا، منوچهر سالور، یحیى مهدوی، علی صادقی، حسین قدس نخعی (رئیس هیئت‌مدیره)، محسن فروغی (نایب‌رئیس) و سید محمدتقی مصطفوی (خزانه‌دار). 
حاصل کوششهای انجمن در دورۀ دومِ فعالیتهای آن، اقدامات ارزشمندی بود که از آن میان می‌توان به این موارد اشاره کرد: ساخت و مرمت بیش از 30 آرامگاه و بنای یادبود برای مفاخر ایران همچون فردوسی، نادر شاه، سعدی، خیام، عطار، کمال‌الملک، باباطاهر، صائب تبریزی، شیخ روزبهان، سیبویه، ابوالحسن خرقانی، شاه شجاع، ابن‌یمین فریومدی، ابوالحسن بیهقی، اوحدی مراغه‌ای؛ احداث بنای معظمی در گورستان تاریخی سرخاب تبریز در مجاورت بقعۀ متبرکۀ سید حمزه و آرامگاه ثقةالاسلام تبریزی؛ سفارشِ ساخت 7 طرح سیاه‌قلم از شاعران و دانشمندان ایران و همچنین 13 تندیس از جنس گچ، سنگ مرمر و برنز شامل مجسمۀ نشستۀ فردوسی (هدیۀ دولت ایران به دولت ایتالیا)، مجسمۀ نشستۀ فردوسی در باغ آرامگاه فردوسی در طوس، مجسمۀ بزرگ نادر شاه در باغ نادری مشهد، مجسمۀ نیم‌تنۀ خیام در آرامگاه وی در نیشابور، مجسمۀ نشستۀ خیام در پارک لالۀ تهران، مجسمۀ ایستادۀ فردوسی در میدان فردوسی در تهران، کتیبۀ نیم‌تنۀ برجسته از صورت کمال‌الملک در آرامگاهش در نیشابور، نیم‌تنۀ نادر شاه در موزۀ نادری در مشهد، مجسمۀ امیرکبیر در ایتالیا، مجسمۀ یعقوب لیث صفاری در زابل، مجسمۀ بوعلی سینا در میدان بوعلی سینا در همدان و مجسمۀ سعدی در شیراز؛ و چاپ و نشر نزدیک به 142 عنوان کتاب و رساله از آثار بزرگان ایران (مصطفوی، 3). 
تا سال 1346 ش/ 1967 م، جلسات انجمن هر بار در خانۀ یکی از اعضای مؤسسه تشکیل می‌شد، تا آنکه مؤسسان انجمن تصمیم بر احداث ساختمانی برای انجمن گرفتند؛ ازاین‌رو، در این سال، حسینیۀ حسین پاشا خان ملقب به امیربهادر، واقع در سر پل امیربهادر، خیابان ارامنه (سرگرد بشیری کنونی) به مبلغ 000‘100‘6 ریال خریداری شد. 
خانۀ امیربهادر که در 1318 ش، به‌عنوان حسینیه بنا شده بود و یکی از بناهای زیبای عصر قاجار به شمار می‌رود، در 1346 ش، با رعایت شیوۀ اصیل معماری مرمت و بازسازی شد (نک‍‍ : ه‍ د، امیربهادر، عمارت). 
این ساختمان در آن دوره چنان مورد توجه اهالی فرهنگ و سیاست بود ‌که علی‌اصغر حکمت، وزیر معارف در عصر رضا شاه، جشن اعزام محصلان به خارج از کشور را در این ساختمان بر پا می‌داشت؛ همچنین رضا رضازادۀ شفق برخی از جلسات ادبی خود را در طبقۀ دوم و در محل تالار عمومی این بنا برگزار می‌کرد؛ سید حسن تقی‌زاده نیز برخی از جلسات رسمی خود با سفیران و وابسته‌های خارجی را در همین ساختمان منعقد می‌ساخت. 
دورۀ سوم (1373 ش بب‍‌ ): دورۀ سومِ فعـالیت انجمن با وقفه‌ای طولانی، در 1373 ش آغاز شد؛ زیرا پس از پیروزی انقلاب اسلامی، باتوجه‌به آنکه بیشتر اعضای هیئت مؤسسـان انجمن آثـار ملی از افراد صاحب‌نفوذ در رژیم پهلوی بودند، طبعاً امکان تشکیل جلسه و ادامۀ کار هیئت منتفی گردید و در ماههای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دولت خود عهده‌دار ادارۀ انجمن آثار ملی شد. در این مدت به‌سبب عدم فعالیت انجمن، تنها شماری از کتابهایی که در سالهای پیش از انقلاب سفارش چاپ آنها داده شده بود، منتشر گردید. 
از دیگر فعالیتهای انجمن در این دوره، تأسیس کتابخانۀ انجمن با 106 مجلد کتاب بود. همچنین با اهدای کتابخانۀ شادروان عبدالحسین بیات مشتمل بر 146‘ 3 جلد کتاب بر غنای کتابخانۀ انجمن افزوده شد. در همین دوران انجمن نسبت‌به خرید مجموعه‌های ارزشمندی ازجمله مجموعۀ خیام بالغ بر 307 جلد کتاب، مشتمل بر کتابهای چاپی کمیاب دربارۀ خیام و نیز رباعیات او و ترجمۀ آنها به زبانهای مختلف و نسخه‌ای از ترجمۀ فیتز جرالد اقدام کرد. 
در سال 1365 ش، باتوجه‌به بررسیهای مفصل شورای فرهنگ عمومی و همچنین، ضرورت نظم‌بخشیدن به امر معرفی و بزرگداشت سرآمدان و مفاخر اسلام و ایران، تصمیم گرفته شد که انجمن آثار ملی با اندکی تغییر در نام و وظایفش، فعالیتهای خود را با عنوان «انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» از سر گیرد. 
پیشنهاد بازگشایی انجمن از طریق وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به ریاست شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه گردید و سرانجام طی جلسات 124 و 128 شورای عالی انقلاب فرهنگی مورخ 31/ 6/ 1366 و 21/ 7/ 1366 ش، رئوس اصلی اساسنامۀ جدید انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تصویب شد. اما پس از آن، اقدام مؤثری برای شروع فعالیتهای انجمن به عمل نیامد، تا آنکه در نیمۀ دوم سال 1370 ش، اسامی اعضای تکمیلی هیئت امنای انجمن به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و از سوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، یک مدیر اجرایی برای راه‌اندازی دوبارۀ انجمن تعیین شد. بااین‌همه، انجمن تا 1372 ش، فاقد هرگونه اعتبار جاری برای انجام‌دادنِ فعالیتها و وظایف محولۀ خود بود و تنها با مساعدتهای وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و یاری ارگانها و شخصیتهای فرهنگی مختلف، به‌تدریج اقداماتی برای ازسرگیری فعالیتهای انجمن صورت گرفت. 
در طی این مدت، عملیات بازسازی و مرمت ساختمان تاریخی انجمن به همراه طراحی و اجرای طرح توسعۀ کتابخانۀ انجمن انجام گرفت؛ ازاین‌رو، فعالیت رسمی و عملی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در 1373 ش، پس از مصوبۀ جلسۀ 258 مورخ 1/ 6/ 1373 ش شورای مشترک و تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسۀ 338 مورخ 29/ 6/ 1373 ش و تصویب متمم اساسنامه، پس از وقفه‌ای طولانی، آغاز شد. در نخستین گام، اعضای هیئت امنا و هیئت‌مدیره، و رئیس هیئت امنا و هیئت‌مدیرۀ انجمن معرفی شدند و بدین‌ترتیب، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی دوره‌ای جدید از فعالیتهای خود را آغاز کرد. اعضای هیئت امنای انجمن در فاصلۀ سالهای 1373-1376 ش، عبارت بودند از: علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، مصطفى میرسلیم، محمدرضا هاشمی‌گلپایگانی، حسن حبیبی، آیت‌الله موسوی اردبیلی، آیت‌الله جوادی آملی، محمدتقی جعفری، محمود حسابی، عبدالکریم سروش و عبدالجواد فلاطوری. 
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در زمان ریاست کمال حاج‌سیدجوادی و مهدی محقق بیش از 100 مراسم بزرگداشت برای مفاخر فرهنگی و علمی کشور برگزار کرده است. از 1387 ش، ریاست انجمن را حجت‌الاسلام محمدجواد ادبی بر عهده دارد. 

مآخذ

مصطفوی، محمدتقی، سفارش‌نامۀ انجمن آثار ملی، تهران، 1344 ش؛ محقق، مهدی (رئیس وقت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی)، گفت‌وگو با مؤلف.

منوچهر دین‌پرست