آب شاه

آب شاه \āb-e šāh\ ، یا قنات ناصری، یکی از مهم‌ترین منابع تأمین آب تهران از دورۀ ناصرالدین شاه قاجار تا زمان لوله‌کشی آب در تهران. 
این قنات در زمان ناصرالدین شاه برای تأمین آب کاخ گلستان حفر شد و ازاین‌رو، به قنات شاه یا قنات ناصری موسوم گردید (مالکی، 112؛ کریمان، 342؛ معتمدی، 546-547). مادرچاه این قنات در اراضی روستای طرشت در شمال غربی تهرانِ دورۀ ناصری قرار داشت. 
این قنـات بـا مجرایی به درازای بیش از 12 کمـ ، با مسیرهای فرعی و انشعابی برپایۀ نام محله‌ها و خیابانهای امروزی تهران، از محل مادرچاه آن به ژرفای 90 متر در شمال غربی دریاچۀ پارک ارم آغاز می‌شود و با عبور از اتوبـان تهران ـ کرج و ایستگاه متروی شهرک اکبـاتـان، مناطقی مانندِ شهرکهای اکباتان، آپادانا، شهید فکوری و نیز کوی بیمه را پشت سر می‌گذارد و با گذر از ترمینال غرب و خیابان محمدعلی جناح، از شمال خیابان آزادی عبور می‌کند و به‌ترتیب با ادامۀ مسیر از خیابانهای قصرالدشت، کارون، خوش، اسکندری جنوبی و شکوفه به سمت شرق وارد دانشگاه جنگ می‌شود. این قنات سپس دبیرستان نظام و خیابان کارگر را در جنوب محوطۀ آن قطع می‌کند و وارد محوطۀ انستیتو پاستور می‌گردد، سپس از زیر ساختمان ریاست‌جمهوری در جنوب خیابان پاستور می‌گذرد و به محوطۀ کاخ مرمر رسیده، خیابانهای جامی، حافظ، و سرهنگ سخایی را طی‌کرده، تا به باغ ملی پیش می‌رود و سرانجام با عبور از زیر ساختمان پست و همچنین محوطۀ قورخانه، به کاخ گلستان منتهی می‌شود. در گذشته از آنجا انشعاباتی می‌یافته، و تا پیش از لوله‌کشی آب تهران، آب آشامیدنی بخشهایی از محله‌های بازار و سنگلج را تأمین می‌کرده است (مالکی، 112-113؛ شهیدی، 399-400). 
آب قنات ناصری در محوطۀ باغ گلستان جلو عمارت خلوت کریم‌خانی درمیان حوضی آفتابی می‌شده است. این حوض دارای 9 فواره بوده، و آب این قنات به‌شکل دل‌‌‌انگیزی از فواره‌های آن بیرون می‌جهیده است (نجمی، 269؛ معیرالممالک، 71). گویا حفر این قنات از سالهای نخستین دهۀ 1270 ق آغاز شده بوده، زیرا بنابر وقف‌نامه‌ای موجود به تاریخ 1273 ق، ناصرالدین شاه آب این قنات را وقف کرده است (بلاغی، 24).
در این وقف‌نامه چنین آمده که این قنات به فرمان ناصرالدین شاه از جانب غربی دارالخلافه احداث شده، و هدف از احداث آن آسایش و رفاه مردم بوده است و پس از گردش آب در عمارتهای پادشاهی، وقف مسجدها، مدرسه‌ها، حمامها و محله‌های شهر گردیده، 7 روز و 7 شب طبق دستور ناصرالدین شاه میان نواحی مختلف تهران تقسیم می‌شده است. 
این تقسیم‌بندی بدین‌صورت بوده است: آب این قنات دو شبانه‌روز در اختیار مسجد و مدرسه‌ای قرار می‌گرفته که شخصی به نام شیخ عبدالحسین کار ساخت آن را به پایان رسانده بوده است و همچنین در اختیار حمام میرزا کاظم خان نظام‌الملک (پسر میرزا آقاخان نوری) و دیگر خانه‌ها و ساکنان آن واقع در محلۀ بازار و گذر ملک‌آباد و عباس‌آباد قرار می‌گرفته است؛ یک شبانه‌روز به مسجدجامع و خانه‌های واقع در حوالی آن و خانۀ فرخ خان امین‌الملک و خانه‌های مسلمانان در کوچۀ غریبان اختصاص می‌یافته؛ یک شبانه‌روز به مسجدها و خانه‌های مسلمانان محلۀ سنگلج و به‌ویژه خانۀ حاجی علی خان حاجب‌‌الدوله می‌رسیده؛ یک شبانه‌روز دیگر به گذر هفت‌تن اختصـاص پیدا می‌کرده؛ و دو شبـانه‌روز نیز در اختیار خـانه‌های سکنۀ ارگ سلطنتی و باغهای پادشاهی و مریض‌خانۀ دولتی قرار می‌گرفته است. به‌موجب این وقف‌نامه، استفاده از آب شاه برای آبیاری مزارع و باغها ممنوع بوده است (همو، 25؛ سپهر، 3/ 1516).
این قنات یکی از پرآب‌ترین قناتهای تهران بوده، و تا افتتاح تأسیسات آب تهران، برای تأمین آب آشامیدنی اهالی تهران از آن بهره‌برداری می‌شده است؛ همچنین آب شاه سازمان منسجمی داشته که از 8 میراب و یک تحصیلدار تشکیل می‌شده است (شهیدی، 399؛ عباسی، 120). آب شاه از کیفیت خوبی برخوردار بوده است و مردم تهران حاضر بوده‌اند که بهای بیشتری نسبت‌به دیگر آبها بابت دریافت آن پرداخت کنند. سبب مرغوبیت آب شاه آن بوده که محل تغذیۀ این قنات مخروط‌افکنۀ رودخانۀ کن بوده است و آبهای زیرزمینی این منطقه درحد مجاز استاندارد بهداشت جهانی قرار دارد (همو، 119-120؛ مالکی، 115)؛ به همین دلیل، این آب که با بشکه و گاری حمل می‌شد، در تابستانها بازار سیاه پیدا می‌کرد؛ گفته می‌شود در حدود سال 1300 ق/ 1883 م، شخصی به نام حاجی خان‌ مافی در قسمت شرقی باغِ ملی از آبِ قنات ناصری برداشت می‌کرده و به مردم می‌فروخته است (همانجا). در روزنامۀ اطلاعات نیز آمده است که در 1307 ش/ 1928 م شخصی به نام بشکه‌چی، آب قنات شاه را با بشکه به در خانه‌ها می‌برده، و به‌دلیل مرغوب‌بودن آن به بهایی بیشتر از حدِ معمول به مردم می‌فروخته که اعتراض مردم را برانگیخته است (نک‍ : عباسی، 119). 
بعدها شهرداری برای جلوگیری از افزایش بهای آب شاه و نظارت بر توزیع بهداشتی آن وارد عمل شد؛ زیرا به‌سبب استقبال مردم از این آب در برخی مواقع بعضی از فروشندگان، آب نهرها را هم داخل بشکه‌ها به‌عنوان آب شاه عرضه می‌کردند. این تخلفها موجب گسترش بیماری در میان مصرف‌کنندگان شد و به همین سبب، شهرداری تهران برای نخستین‌بار با لاک‌و‌مهرکردن درِ بشکه‌های آب با عبارت «بهداری شهرداری» نوعی نظم برای توزیع آب آشامیدنی رایج کرد و از مردم خواست تا در صورت مغشوش‌بودن لاک‌و‌مهر درِ بشکه‌ها، از گرفتن آب خودداری کنند و به بهداری شهرداری نیز اطلاع دهند (همانجا). 
قنـات شـاه حدود 6 سنگ آبدهی داشتـه است (نک‍ : معتمدی، 547). در برخی از منابع قنات باغ شاه و قنات ناصری را یکی دانسته‌اند؛ گویا دلیل این خلط آن است که در محل جنوب باغ شاه، از آب قنات باغ شاه برداشت، و به نام آب شاه در سطح شهر عرضه می‌کرده‌اند (مالکی، همانجـا؛ نیز نک‍ : معتمدی، 548؛ برای آگاهی بیشتر، نک‍ : ه‍ د، باغ شاه، قنات). 
بعدها به‌دلیل افزایش جمعیت و کمبود آب آشامیدنی در تهران، در سـالهـای 1333-1334 ش/ 1954-1955 م، به‌منظور برداشتِ آب، مسیری فرعی برای قنات ناصری در محوطه‌ای که بعدها شهرک اکباتان در آن ساخته شد، حفر گردید؛ همچنین در سالهای 1372 و 1373 ش، برای استفادۀ بهینه از آب این قنات، مسیر دیگری در محدودۀ دانشگاه جنگ کشیده شد (مالکی، 113).

مآخذ

بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، «قسمت غربی و مضافات»، قم، 1350 ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، 1377 ش؛ شهیدی مازندرانی، حسین، سرگذشت تهران، تهران، 1383 ش؛ عباسی، اسماعیل، آبنامۀ تهران، تهران، 1378 ش؛ کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1335 ش؛ مالکی، احمد و احمد خورسندی آقایی، قنات در ایران، تهران، 1384 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1382 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، 1351 ش؛ نجمی، ناصر، ایران قدیم تهران قدیم، تهران، 1363 ش. 

سارا طباطبایی