اشرفیه، مدرسه

اشرفیه، مدرسۀ \(madre(a)se-ye ašrafiy(yy)e(a\، از مدارس معروف مسلمانان شافعی‌مذهب در بیت‌المقدس. اشرفیه که مدرسۀ سلطانیۀ اشرفیه نیز خوانده می‌شد، در سده‌های 9-12 ق / 15- 18 م فعالیت آموزشی داشت و به اشرف قایتبای (حک‍ 873 - 901 ق / 1468- 1496 م)، از فرمانروایان سلسلۀ ممالیک برجی، منسوب بود (علیمی، 2 / 327- 328؛ نیز نک‍ : نابلسی، 14، 100-104). 
اشرفیه را حسن بن ططر، از دولتمردان ملک ظاهر خوشقدم، در محوطۀ مسجد‌الاقصى بنیان نهاد (نک‍ : سیوطی، 109). اشرف قایتبای در 880 ق فرمان داد مدرسه را ویران کنند و آن را از نو بسازند (علیمی، 2 / 35، 286، 315). این پیشامد که برای مدتی آموزش مدرسه را مختل کرد، شهاب‌الدین عمیری، نخستین رئیس و استاد مدرسه را بر آن داشت تا به مصر رود و از ملک اشرف بخواهد که برای تسریع در بازسازی آن، فرمان مقتضی صادر کند. به این ترتیب، پس‌از چند سال بنای جدید مدرسه در دو طبقه و با استحکام و آراستگیِ به‌مراتب بهتر از بنای پیشین، پایان یافت (همو، 2 / 328-330، 380). 
اشرفیه تعلیم و تعلم را با شافعی‌مذهبان آغاز کرد. گذشته از دانش فلسفه که فراگیری آن در نهادهای آموزشی سرزمینهای سنی‌‌نشین ممنوع‌ می‌نمود، در مدرسۀ اشرفیه همانند دیگر مدارس معتبر قدس که معمولاً استادان مشترک داشتند، سایر رشته‌های متعارف تدریس می‌شد (نک‍ : عسلی، 468؛ علیمی، 2 / 203؛ عبدالمهدی، 1 / 105، 2 / 171-172). این مدرسه کتابخانه‌ای داشت که در 3 جای جداگانه دایر بود و رئیس کتابخانه طبق نص وقف‌نامۀ مدرسه، تولیت هر 3 بخش را برعهده داشت (عسلی، 286، 621؛ عبدالمهدی، 2 / 164- 165). 
در حدود دو سده حیات علمی و آموزشی اشرفیه، دانشمندانی در این مدرسه به تدریس اشتغال داشتند که مشهورترین آنان عمیری و ابن‌ابی‌شریف بودند. علامه احمد بن زین‌الدین عمیری (د 890 ق / 1485 م)، از واعظان و فقیهان و محدثان و مفتیان معروف زمان خود در خطۀ قدس، شام و مصر بود که از آغاز تأسیس مدرسه به روزگار ملک خوشقدم و پس‌از آن به فرمان ملک اشرف به ریاست (مشیخه) و مدرسی اشرفیه منصوب شد. اوقات تدریس عمیری چندان دیرپا نبود و مجالس درس او به دو یا 3 سال از زمان پایان نوسازی مدرسه تا فرارسیدن مرگش محدود بود. به‌هرروی عمیری چنان پایگاه اجتماعی و اعتبار علمی داشت که افزون بر شافعیان و صوفیان، پیروان دیگر مذاهب نیز در مجلس درس شخص او حضور می‌یافتند (سخاوی، 1 / 52 -53؛ علیمی، 2 / 203، 284-286، 292، 333). پس‌از درگذشت عمیری، شیخ‌الاسلام کمال‌الدین بن ابی‌شریف (د 906 ق / 1500 م) به فرمان ملک اشرف، همراه قاضی و دو امیر و گروهی از قاریان دربار با عنوان رئیس و استاد اشرفیه، از قاهره راهی قدس شد (همو، 2 / 333-334، 352-353، 363). 
مدرسۀ اشرفیه با آنکه در زلزلۀ 903 ق / 1498 م آسیب بسیار دید، بازسازی شد و به حیات آموزشی خود ادامه داد؛ چنان‌که در 1101 ق / 1690 م، عبدالغنی نابلسی از فعال‌بودن آن یاد کرده، و در وصف بنایش شعر سروده است (ص 100-102). در روزگار سلطۀ عثمانی بر قدس، اشرفیه به‌تدریج از فعالیت آموزشی باز ایستاد و کاملاً تعطیل شد (دباغ، 2(9) / 299؛ کردعلی، 6 / 120؛ اسعدی، 178). 

مآخذ

اسعدی، مرتضى، بیت‌المقدس، تهران، 1367 ش؛ دباغ، مصطفى مراد، بلادنا فلسطین، بیروت، 1972- 1986 م؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، 1355 ق؛ سیوطی، نظم العقیان، به‌ کوشش فیلیپ حتی، بیروت، 1927 م؛ عبدالمهدی، عبـدالجلیل حسن، المـدارس فی بیت المقـدس، عمان، 1981 م؛ عسلی، کامل جمیل، «الفکر الدینی: العلوم الاسلامیة فی فلسطین»، الموسوعة الفلسطینیة ( الدراسات الخاصة)، بیروت، 1990 م، ج 3؛ علیمی، عبدالرحمان، الانس الجلیل، نجف، 1386 ش؛ کردعلی، محمد، خطط الشام، دمشق، 1347 ق؛ نابلسی، عبدالغنی، الحضرة الانسیة، بیروت، 1411 ق / 1990 م.

نورالله کسایی

ساختمان

بسیاری از ویژگیهای معمول شیوۀ مشترک معماری مصر و شام در سدۀ 8- 9 ق که در اینجا ضمن آشنایی با نمونه‌هایی از سازه‌های مدرسۀ اشرفیه مطرح می‌شوند، عبارت‌اند از: طرح‌اندازی بنای چندطبقه و نیز احداث ورودی در کنار کالبد بیرونی، سنگ‌کاری اطراف در و پنجره، کتیبه‌نگاری به خط نسخ مدور، مرقع‌کاری سنگ، و مواردی دیگر. قسمتهای اصلی کالبد مدرسۀ اشرفیه شامل تالار مجمع و بنای ورودی در طبقۀ همکف، و محوطۀ سرباز و مهتابی میانی و مدرسۀ چهارایوانی در طبقۀ فوقانی است. 
بنابر گزارش برگوین، کاوشهای جدید نیز افزون بر گزارش تاریخی، نشان می‌دهد که تمامی این بنا در یک مرحله ساخته نشده است. همسانی بنّایی در ورودی سرپوشیدۀ چشمگیر و تالار مجاور آن، نمایانگر احداث هر دو در یک زمان (737 ق / 1337 م) است. طاق بنای ورودی، طاقی متقاطع و پرجزئیات است که ساخت نمونه‌های آن در قاهرۀ دورۀ قایتبای متداول بوده است. ردیفهای سنگ‌چین درونی را یک‌درمیان رنگ‌آمیزی و آنها را ابلق نموده‌اند، تزیینی که در دورۀ ممالیک رایج، و مورد علاقۀ معماران بود (نک‍ : هیلنبراند، 205-206؛ والس، «هندسه ... »، 24, 70, 72, 87، تصویر 10، نیز «مرمت ... »، 92-93؛ برگوین، 89, 593-594؛ عطیه، 107؛ نجم، 309، تصاویر). 

درِ ورود به دیگر بخشهای ساختمان در یک پس‌نشستگی با 3 قوس تزیینی و بسیاری تزیینات دیگر، بر دیوار بنای ورودی قرار دارد. ازجمله آرایشهای این قسمت، سنگهای رنگی در هم انداخته با شکل انتزاعی گیاه است. مدخل ساختمان کتیبه‌ای دارد که خبر از تکمیل ساختمان به امر قایتبای می‌دهد. سنگ سر‌در، خارای خاکستری لک‌دار و در هر سمت خود دارای قالبهای منقوش است. هشتی مرتفع مجاور در 3 وجه خود 3 درگاه دارد، و طاق متقاطع چندوجهی آن شبیه به طاق بنای ورودی است، با این تفاوت که قاب واقع در مرکز آن چلیپایی‌شکل نیست و در عوض هشت‌ضلعی است. درگاه جانب شمالی با قوس تیزه‌دار، که سنگهای ابلق آن در احاطۀ ابزارکاری است و در زیر زاویه‌های خیز قوس به‌صورت طوماری تزیین شده، به اتاقی کوچک گشوده می‌شود (نک‍ : همانجا، نقشۀ 1؛ نیز عکاش، 112-113 110,؛ والس، همان، 85, 90, 92-93، «هندسه»، 21, 26). 
«مجمع» مدرسۀ اشرفیه که با تسامح می‌توان گفت به معنی تالار اجتماعات امروزی بوده است، به‌واسطۀ یک در و دو پنجره با محوطۀ حرم شریف ارتباط می‌یابد. طاق‌بندی این تالار هماهنگ با سطح امتداد آنها، و دارای دو ردیف طاق سه‌تایی است که بر چند مجردی و جرز در پیرامون تالار و دو جرز مجزا در وسط، استوار شده‌اند. راه پله دارای مسیری چهارگوش است و از 8 ردیف پله تشکیل می‌شود. بر فراز همۀ ردیفها به‌جز آخری، طاق گهواره‌ای بر پا شده است. پاگردهای اول و سوم طاق متقاطع، و آخری طاق گهواره‌ای دارد. ساخت سایر طاقها مانند طاق بنای ورودی شکن خورده، و با قابهای هشت‌ضلعی تزیین شده است. در هر یک از پاگردهای شرقی، پنجره‌ای رو به محوطۀ حرم شریف گشوده شده است. در ضلع جنوبی محوطۀ سرباز، 3 مدخل وجود دارد که مدخل میانی مستطیلی، و دو تای دیگر قوسی است. مدخل میانی به اتاقی کوچک که از پنجره‌ای بـر بالای دیـوار جنوبی خـود نـور می‌گیـرد، راه می‌گشاید (نک‍ : برگوین، 595 ، نقشه‌های 1 و 2؛ والس، همان، 32, 156، تصویر 3، طرح III / 6). 
تحلیل هندسی بخش اصلی مدرسه که خود به معنی اخص «مدرسه» محسوب می‌شده، نشان‌دهندۀ هماهنگی طرح در عین عدم تقارن است. بیشتر دیوارهای بخش اصلی، به‌ویژه در سمت شرقی که مشرف به حرم شریف بوده، از میان رفته است، چنان‌که از ایوان کوچک شرقی هیچ اثری باقی نیست. ایوان کوچک غربی دارای آرایه‌هایی همانند ایـوان شمالی بـوده است (نک‍ : علیمی، 2 / 328- 329؛ والس، «مرمت»، 90، «هندسه»، 129، طرح VI / 20-21؛ مایر، 86-87؛ برگوین، 593). 
بناهای ایوان شمالی و ایوان جنوبی که کارکرد «مَدرس» داشتند، تقریباً تمام پهنای دو طرف «مدرسه» را در بر می‌گرفتند. در هر یک از دیوارهای عرضی ایوان شمالی، امکان تعبیۀ دو پنجرۀ مشابه با دیگر پنجره‌های این بخش وجود داشته است. در وسط دیوار جنوبی محرابی قرار گرفته که فرورفتگیهای طرفین آن همچون محراب طبقۀ زیرین ــ تالار مجمع ــ فاقد ستون است. به گفتۀ برگوین (ص 592, 600-601)، محراب از سنگ آهک ساخته شده، و در اصل با روکش سنگ‌چین مرمر سیاه و سفید و سنگ خارا مزین بوده است. این بخش از بنا دارای کتیبه‌ای قرآنی نیز هست (نیز نک‍ : همانجاها). 

مآخذ

علیمی، عبدالرحمان، الانس الجلیل، نجف، 1386 ق؛ نجم، یوسف رائف و دیگران، کنوز القدس، میلان، 1403 ق؛ نیز:

Akkach, S., «The Poetics of Concealment ... », Muqarnas, ed. G. Necipoğlu and J. Bailey, Leiden, 2005, vol. XXII; Ateya, A., «Cairo; Complexes of Qurqumas Amir Kabir and Sultan Inal», Mamluk Art, Vienna / Cairo, 2001; Burgoyne, M. H., Mamluk Jerusalem, London, 1987; Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburgh, 1994; Mayer, L. A., «A Sequel to Mujīr Ad-Dīn’s Chronicle», The Journal of the Palestine Oriental Society, Jerusalem, 1931, vol XI; Walls, A. G., Geometry and Architecture in Islamic Jerusalem, Essex, 1990; id, «Ottoman Restorations to the Sabil ... », Muqarnas, ed. M. B. Ševčenko, Leiden, 1993, vol. X.

یدالله غلامی