آشتیان، شهر

آشْتیان، شهر و مرکز شهرستانی به همین نام از استان مرکزی ایران، واقع در‌°50 و ´1 طول شرقی و‌°34 و ´33 عرض شمالی (مفخم‌پایان، 7؛ آمارنامه، 27؛ در نقشۀ عملیات مشترک: °50 طول شرقی و‌°34 و‌´31 عرض شمالی) در فاصلۀ 80 کیلومتری شمال شرقی اراک (مرکز استان مرکزی)، 120 کیلومتری جنوب غربی قم، و بر سر راه فرعی قم، گرکان و تفرش، با 1 / 2 کمـ2 مساحت و 447‘5 نفر جمعیت (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، نتایج مقدماتی کل کشور، 4؛ شناسنامۀ شهرهای کشور، 28). 

وجه تسمیه

تنی چند از پژوهشگران، بی‎ارائۀ سند، اَبْرَشْتِجان (و نه اشتجان) مذکور در تاریخ قم را آشتیان پنداشته‎اند (دهگان، تاریخ اراک، 143، 144) و آنچه دربارۀ وجه تسمیۀ ابرشتجان در این کتاب آمده در ذیل آشتیان نقل کرده‎اند (سیفی‌قمی، 72-75). صرف‌نظر از افسانه‎ای بودن این وجه‌تسمیه، از تاریخ قم و دیگر منابع آشکارا برمی‎آید که ابرشتجان نه از نظر لفظ قابل تطبیق بر آشتیان است و نه از لحاظ موقعیت جغرافیایی. در تاریخ قم زیر عنوان «ذکر بارویی که به قم محیط بوده نو و کهنه» از دیواری سخن به میان است که «یزدانفاذار رئیس ناحیت ابرشتجان» و چند تن از فرمانروایان محلی چون اسفید و پسرش، صفین، برای ایمن شدن از «لشکر دیلم» بر گرد دیه‎های قم برآورده بودند. (صص 33-35). از این سخن برمی‎آید که ابرشتجان و جَمکَران که دیواری آن دو را به هم می‎پیوسته و نیز دیگر دیهها و نواحی یعنی سرفت، جبل، کشویه، اسفراباد، سعدآباد، قزدان، کَمیدان، مَزدِجان و جُمَر که باروی قم آنها را در‌بر می‎گرفته بایستی نواحی و دیههایی نزدیک به هم بوده باشند. این سخن را متون مربوط به سده‎های اخیر و برخی آبادیها و محلات کنونی قم نیز تأیید می‎کنند. نام این دیهها و جایها برخی عیناً و برخی با اندکی تصحیف در کتابچۀ تفصیل و حالات دارالایمان قم (تدوین در 1305ق /  1888م) آمده است: «مزرعۀ غزوان [احتمالاً تصحیف‌شدۀ قزدان]: از مزارع قدیم ... از نهر شهرستان مشروب می‎شود ... مزرعۀ جمکران: ... طرف شرقی بلد در یک فرسخی واقع است ... مزرعۀ ابرستجان: (بر وزن بهمن نشان) ... در دامنۀ کوه یزدان که در نیم فرسخی شهر است واقع است ... مزدیجان: ... در حوالی شهر واقع است ... کمیدان: در جنب بلد واقع و از مزارع قدیم است ... جُمَر و سعدآباد: در زیر بلد واقع است» (افضل‎الملک، 79-83). علاوه بر این، تاریخ قم در «تفصیل سکک ابرشتجان» (یکی از رساتیق قم) از 11 محله و مزرعه نام برده که نام هیچ یک از قری و دیههایی ناحیه‎ای که امروز آشتیان به‌شمار می‎آید، در میان آنها نیست حال آنکه در گفت‎و‎گو از «ضیعتها و دیههای» وره (یا ورّه، یکی دیگر از رساتیق قم)، در کنار نام اشتجان از 35 «دیه وضعیت» نام می‎برد (صص 135، 138) که از آن میان می‎توان هنوز نامهای جَرَکان (گرکان)، جوزه، کردجان (کردیجان)، موسی‌آباد، آهویه (آهو)، شهراب، سیاوشان، خورجه و دستجرده را در میان نام آبادیهای شهرستان آشتیان و نقشۀ جغرافیایی آن یافت (جهاد سازندگی، فرهنگ اجتماعی، 20-22؛ نقشۀ عملیات مشترک؛ دهگان، تاریخ اراک، 142، 143). بنابراین می‎توان گفت که شهرستان آشتیان حدوداً همان رستاق ورۀ کهن، و شهر آشتیان نیز همان اشتجان (اشتگان)، یکی از دیههای کهن وره است. ذکر نام روستاهای وره، فراهان و طبرس در کنار هم، زیر عنوان مضافات قم، در البلدان یعقوبی نیز این سخن را استوارتر می‎سازد (ص 49). اما اشتقالی که کسروی در وجه تسمیه و معنای واژۀ آشتیان پیشنهاد کرده (کاروند، 304؛ دهگان، گزارشنامه، 63-64)، از نظر زبان‎شناسی جای تأمل و پذیرفتن آن مشکل است. 

سیمای طبیعی

شهر آشتیان در جنوب خاوری کوه کلاهه و غرب کوه زیرگان (کوه مشرف بر روستای آمره و دهستان دستجرد، از شهرستان قم)، در سراشیبی تپه‎های مجاور رودخانۀ آهو، با خانه‎هایی مشرف بر یکدیگر (پله پله) واقع شده است (شناسنامۀ شهرها، نقشه؛ ناصرالدین شاه، 196، 197؛ فووریه، 389؛ کیا، یک). با هوایی سرد و خشک و زمستانهایی دراز. میزان باران سالانۀ آن از 200 تا 250 میلی‌متر در تغییر است. رودخانۀ آشتیان (آهو) از پیوستن دو شاخه شکل می‎گیرد. شاخۀ بزرگتر، رود آهو، از دره‎های کوه کلاه و نزدیک به سرچشمه‌های رودخانۀ آب کمر تفرش جریان می‌یابد و پس از گذشتن از ده آهو (در شمال شرقی آشتیان) در نزدیک شهر آشتیان به شاخۀ دیگر می‌پیوندد. شاخۀ کوچکتر از درۀ حاصلخیز دامنه‌های کوه کلاه و کوه زیرگان سرچشمه می‎گیرد. رودخانۀ آهو که تنها در بهاران آب دارد، پس از گذشتن از میان شهر و تقسیم آن به دو نیمۀ شرقی و غربی به سوی جنوب جریان می‎یابد و پس از گذشتن از دیههای سیاوشان و دستجرده به کویر میقان می‎ریزد. آشتیان کوهستانی و دارای آب و هوای سرد و خشک و زمستانهایی دراز است (فرهنگ جغرافیایی، 15؛ نقشۀ عملیات مشترک؛ سدیدالسلطنه، 304؛ قریب، 15). 

پیشینۀ تاریخی

کهن‌ترین متنی که از دیه اشتجان (شهر آشتیان کنونی) سخن به میان آورده تاریخ قم (تألیف در 378ق /  988م) است که زیر عنوان رستاق ورّه (حدوداً شهرستان آشتیان فعلی) و طسوج جوزه و جَرَکان (گرکان) از اشتجان و چند دیه دیگر از دیههای وره نام برده است. (صص 119، 139). از این تاریخ تا روزگار قاجاریه (٠1193‍‍ـ1344ق / 1779-1925م) نامی از اشتجان یا آشتیان در متون تاریخی و جغرافیایی نمی‎یابیم (سیفی‌قمی، 19، 20). اگر آنچه را در تاریخ قم آمده، درست و دور از اشتباه کتابتی بدانیم، می‎توان حدس زد که اهمیت جوزه (یکی از دیههای دهستان دستجرد قم) و جرکان از اشتجان بیشتر بوده است. زیرا یکی از طسوجهای پنجگانۀ رستاق وره به این دو نام خوانده می‎شده است. در متون روزگار قاجاریه، خاصه سفرنامه‎ها، مکرر از آشتیان به عنوان قریه‎ای بزرگ یا قصبه‎ای آباد یاد شده: «آشتیان قریه‎ای است قصبه‌مانند و محلی است خاطرپسند از توابع بلوک فراهان ... محتوی است به قرب هزار خانۀ دلگشای و باغات فرح فزای ... » (شیروانی، حدائق‎السیاحة، 56؛ همو، بستان‎السیاحة، 41، 42). ناصرالدین‎شاه، آشتیان را چنین کرده: «قصبۀ آشتیان که فی‌الحقیقه شهری است ... معمور و آباد است. خانه‌های عالی دارد که مرتبه به مرتبه مشرف به یکدیگر ساخته‌اند» (صص 196-197). فووریه آشتیان را آبادی کم‎آب و بادخیزی که خانه‎هایش «طبقه‎طبقه ساخته شده» توصیف کرده است (ص 389). 
از آشتیان، خاصه در عهد قاجاریه، مردان ناموری در علم و دین و سیاست برخاسته‎اند. برخی از این بزرگان اینانند: میرزامحمدعلی بلبل آشتیانی، مستوفی اصفهان در روزگار صفویه که دفتری شعر به گویش آشتیانی (ه‍ م) از او به جای مانده (زنده در 1060ق / 1650م)؛ میرزامحمدعلی آشتیانی، نمایندۀ دولت ایران (در عهد محمدشاه قاجار) در پیمان صلح با عثمانی در 1238ق / 1823م؛ میرزاحسن آشتیانی (د 1261ق / 1845م) مستوفی‎الممالک عهد محمدشاه و حاج‎میرزا آقاسی (مغدم، 124؛ خورموجی، 17؛ اعتمادالسلطنه، صدرالتواریخ، 286)؛ میرزا‎یوسف مستوفی‎الممالک (د 1303ق / 1886م)، صدراعظم دولت ناصری؛ حاج میرزا ‎محمدحسن آشتیانی (د 1319ق / 1901م) از مجتهدین و مراجع بنام دورۀ ناصری و صاحب تألیفات بسیار که به پشتیبانی از تحریم تنباکو برخاست و مردم تهران در حمایت از او به قصر سلطنتی حمله بردند؛ شیخ‎مرتضى آشتیانی (د 1365ق / 1946م) پسر او که پس از پدر مرجعیت روحانی یافت و از مخالفان دولت ناصری بود؛ میرزامصطفى آشتیانی، فرزند دیگر او (مق‍ 1327ق /  1909م) ملقب به افتخارالعلماء و از اطرافیان علی‎اصغر‎خان اتابک؛ حاج‎میرزا ‎هاشم آشتیانی، پسر دیگر میرزا محمدحسن (د 1328ش /  1949م)؛ میرزا احمد آشتیانی، فرزند دیگر او، حکیم، متکلم و فقیه، صاحب نامۀ رهبر در اخلاق، حاشیه بر منظومه و اسفار؛ میرزامهدی آشتیانی، (1269-1332ش / 1953-1980م) صاحب حواشی بر منظومه، اسفار و فصوص (دانشنامه، ذیل آشتیانی؛ دولت‎آبادی، 2 / 7، 16، 30)؛ میرزا محمود آشتیانی، پسر شیخ‎مرتضى، فقیه زاهد عارف؛ اسماعیل آشتیانی فرزند دیگر شیخ‎مرتضى، نقاش معاصر (1271- 1349ش / 1970-1892م) شاگرد کمال‎الملک، متخلص به شعله (عربگل، 596)؛ عباس اقبال آشتیانی، محقق و مورخ معاصر (1314-1375ق / 1896-1956م). 

وضع کنونی

آشتیان شهری است کوچک با 342’1  خانوار (سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 4) و 4 / 3 درصد رشد جمعیت. میزان باسوادی 6 / 66 درصد است و این شهر در این زمینه، به ترتیب، پس از محلات، کمیجان، اراک و تفرش در مرتبۀ پنجم (در میان 16 شهر استان) قرار دارد. آشتیان دارای 4 دبستان (2 پسرانه، 2 دخترانه)، 3 مدرسۀ راهنمایی (2 پسرانه، یک دخترانه)، 2 دبیرستان (یک پسرانه و یک دخترانه) و بر روی هم 88 نفر عضو آموزشی و 249’1 دانش‎آموز است. دیگر مراکز و امکانات بهداشتی، مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و رفاهی اینهاست: آب لوله‎کشی، برق، تلفن، یک بیمارستان 25 تختی، 3 درمانگاه، یک آزمایشگاه طبی، 5 داروخانه، 4 بخش تزریقات، 5 مسجد، یک کتابخانه با 721 / 4 جلد کتاب، 3 پارک، 4 ورزشگاه، آتش‎نشانی، کشتارگاه، یک جایگاه فروش نفت، بنزین و گازوئیل، یک عامل فروش نفت، یک مهمانخانه و 5 دستگاه تاکسی (شناسنامۀ شهرهای کشور، 2 /  جم‍). مردم همه بر مذهب شیعۀ دوازده امامی‎اند و زبان همگان فارسی است، جز روستاییان محله‎های کهن بخش غربی شهر (مازِری، لاق، سَرِدِی (دِه)، نیان دِی، مِیدَنگاه، آقا زیارت و محل چِناری) که به گویش آشتیانی، از گویشهای مرکزی ایران، سخن می‎گویند (کیا، یک).

مآخذ

نک‍ : آشتیان، شهرستان. 

هادی عالم‎زاده