نگاه استاد ایرج افشار به «ورزنامه» فسطيوس‌بن اسكوراسيكه

استاد ایرج افشار، کتاب «ورزنامه» فسطيوس‌بن اسكوراسيكه به تصحيح حسن عاطفي، تهران چاپ مركز نشر دانشگاهي را در شمارۀ 37 دوماه‌نامه گزارش میراث، معرفی کرده است.
• ورزنامه
• فسطيوسبن اسكوراسيكه
• به تصحيح حسن عاطفي، تهران، مركز نشر دانشگاهي، 1388ش.

استاد ايرج افشار می‌نویسد:
سال‌هاي دراز بود كه متن فارسي كهنسال ورزنامه از قسطوس‌بن اسكوراسيكه (سزگين 4: 317) كه يگانه‌نسخۀ شناختۀ آن در دست دوست دانشمندم حسن عاطفي (كاشان) بود و خود معرفي خوبي از آن در راهنماي كتاب نوشته بود، در مركز نشر دانشگاهي خاك مي‌خورد و نظامي بدان داده نمي‌شد. به تازگي و ناگهاني آن متن بسيار ارزشمند نشر شده است و بدين سر و صورت فقيرانه‌اي كه نشر يافت عاطفي را رنجاند.
حدود هشت‌سال پيش نمونۀ حروفچيني را پيش من فرستادند، چون عاطفي انتظار داشت من يادداشتي دربارۀ مؤلف و ترجمۀ عربي او بنويسم. همان‌وقت متذكر شدم كه اين طرز حروفچيني ريز «تو هم تو هم» براي چنين متني شايسته نيست، بايد حروف درشت‌تر باشد و مخصوصاً مطالب هر باب بند به بند شود كه خواننده زودتر به مضامين مندرج در متن دستيابي پيدا كند. پس آن را باز پس فرستادم. اكنون ديده مي‌شود كه همان صورت حروفچيني ناگوار مقدماتي را چاپ كرده‌ا‌ند. تغييرات پي‌درپي اداري آن مركز و نزول مراتب ضروري ويراستاري و دقت نظر در آنجا موجب شد كه كتاب به همان قواره و ريختي كه حروفچيني بدوي شده بود دور از صفحه‌آرايي مناسب انتشار يابد و طبعاً عاطفي را دل چركين سازد.
عجب‌تر آنكه در اين روزگار كدام متن چاپ ميشود كه عاري از هرگونه فهرست كليدي باشد و تعجب عمدۀ شخص عاطفي همين است. اعلام را در اين متن جويندۀ كم‌وقت چطور بايد پيدا كند. كلمات كاربردي كشاورزي را درين كتاب كه فلاحت است چه‌گونه مي‌بايد يافت. همچنين است اصطلاحات نجومي و تقويمي و حيوانات و ابرازها و ...
در مورد بندبند كردن باب‌ها به‌طور مثال وضع باب هشتم (ص 25) را طرح مي‌كنم كه در بيست‌وهشت سطر متوالي و (پيهم) و به اصطلاح حروفچين‌ها (بي بادخور) آمده است. اين باب مربوط به رعد و بارندگي است در هر يك از بروج است از حمل تا حوت. چون هر دوازده ماه با «و اگر» جمله آغاز ميشود، طبعاً ضرورت داشت كه دوازده مورد از اول سطر (جداگانه) به چاپ ميرسيد.
همين بندبند كردن در مورد فهرست جزوها (ص 1ـ14) نيز مي‌بايست مرعي شده بود نه اينكه عنوان باب‌ها (هشتاد و پنج باب) به دنبال هم بيايد و شمايل صفحه‌آرايي همانند نسخه‌هاي چاپ سنگي عهد فتحعلي شاه باشد (صفحۀ نهم نمونه‌اي است گويا براي ملاحظه در صفحه).
مقدمۀ گويا و خوش‌طرح جناب عاطفي حكايتي است از رنجي كه ايشان در تحقيق مطالب صرف كرده و فضائل كتاب را گشوده‌است. گفتني‌ها را گفته و در مورد تصحيح متن با دقت و نكته‌بيني موارد ضروري را در حاشيه آورده و طبعاً انتظار داشته است كه مركز نشر دانشگاهي توانايي اجرايي تنظيم و ايجاد طرح شكيل و متناسب با چنين متني را داشته باشد.
هر كس صفحۀ 72 و 73 را ببيند كه مطالب يكسره پشت‌سرهم پيش خواننده گذاشته شده است متوجه خواهد شد كه دستگاه توليد و ويرايش مركز نخواسته است هيچگونه رنجي به خود بدهد و ذوقي مناسب اهميت متن به كار برد.
از مؤلف و مصحح، هيچ خوانندهاي انتظار تنظيم صفحه‌آرايي ندارد. مؤسسه‌هاي نشر اكنون وظايفي دارند دراين باب كه كتاب را به چه طرحي تنظيم و ارائه كنند. مثلاً وقتي يك جزو به چند باب تقسيم مي‌شود و آن جزو در اول صفحه قرار مي‌گيرد طبعاً ضرورت دارد كه باب‌ها و عنوان فرعي، مجزا و چشمگير، با كمي فاصله، عرضه شود. بنگريد به صفحۀ 88 و 89 كه عنوان باب هفتم و هشتم و نهم و دهم چه وضع مفلوكي دارند.
بنده درد دل خاموش و حيرت و غم‌زدگي دوستم عاطفي را مي‌نويسم و لاغير. او به من چيزي نگفته و گل‌هاي نكرده است، ولي چون مسلم مي‌دانم چركين‌دل شده است مسئله را گشوده و طرح كردم. جز آن شكوۀ متن را هم بازگويي مي‌كنم كه اگر زبان داشت حتماً مي‌ناليد.
در متن مي‌گشتم كه نام مؤلف را بيابم، زيرا اگرچه فسطيوس (به جاي قسطوس يا قسيطوس) كه در ورقي از نسخه بوده در روي اين جلد آمده از نظر واقعي درست نيست و مسلم است نام او در لاتين Bassus Scholasticus Cassianiis است و چون c نميتواند بدل به «ف» (f) بشود، ناگزير روي جلد مي‌بايست صورت صحيح نوشته شود. همان‌طور كه آقاي عاطفي در مقدمه متذكر چگونگي نام شده و قسطوس را در كلام خود مي‌آورد (ص نه) و در متن هم اگر فسطوس بوده به قسطوس برگردانيده و در حاشيه يادآور عيب شده است (ص 24، 57، 79، 84، 95).1 اميدوارم دوست عزيز جناب آقاي عاطفي بينندگان كتاب ورزنامه را از ماجرا آگاه فرمايند.
اما مركز نشر بايد براي اين متن مهم كه از نظر زبان فارسي و گنجينۀ واژگاني كشاورزي نهايت احترام و اهميت را دارد اقدامي عاجل براي جبران خسارت از متن بكند:
1. حروفچيني جديد بشود با رعايت بندبند كردن موارد از قبيل اين كه جواب پس از طرح مطلب سر سطر گذاشته شود.
2. تهيۀ فهرست اعلام و لغات بسيار گسترده با شقوق و جهات لازم آن.
3. چاپ نسخه‌برگردان سراسر نسخۀ خطي متن به همراه آن.
4. شايد چاپ چند صفحه از متن عربي براي آنكه در دست پژوهشگران باشد.

1. نيز ديده شود: ص 87 ـ 93، فهرس‌المخطوطات الفلاحة ـ النبات ـ المياه و الري، صنعة محمد عيسي صالحيه (و) عبدالله فليح، كويت، 1988م.

منبع: میراث مکتوب