سوم جمادی‌الثانی سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها است. محمدرضا دهدست، استاد دانشگاه فرهنگیان در گفت‌وگوی پیش رو با «فرهیختگان» پیرامون شخصیت فردی و اجتماعی ایشان سخن می‌گوید و در میان آن به تشریح خطبه فدکیه و اهمیت آن می‌پردازد.
الگوی همه انسان‌ها
سجاد صداقت : سوم جمادی‌الثانی سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها است. محمدرضا دهدست، استاد دانشگاه فرهنگیان در گفت‌وگوی پیش رو با «فرهیختگان» پیرامون شخصیت فردی و اجتماعی ایشان سخن می‌گوید و در میان آن به تشریح خطبه فدکیه و اهمیت آن می‌پردازد.
پیرامون شخصیت فردی و اجتماعی حضرت فاطمه(س) و با توجه به ارادت فراوانی که در جامعه ما نسبت به ایشان وجود دارد، به هر دلیلی مباحث کمتری مطرح شده است. چگونه می‌توان شخصیت اجتماعی و فردی ایشان را تبیین کرد؟
در جامعه ما به‌خصوص در دهه‌های اخیر، بیشتر روی بعدهای تاریخی از شخصیت حضرت فاطمه(س) بحث شده است. البته قبول دارم بعد تاریخی هم یکی از ابعاد بسیار مهم در این زمینه است ولی باید پذیرفت بعد تاریخی محور زندگی حضرت زهرا نیست. به‌عنوان مثال بحث‌های فراوانی پیرامون عمر آن بزرگوار انجام شده است؛ از نظر شیعه امامیه ایشان 18 سال و چند ماه و از نظر علمای اهل سنت حدود 25 یا 26 سال عمر کرده‌اند. اما حقیقت این است که کمیات زندگی یک انسان در جای خود محترم و لازم است اما آنچه موجب الگو شدن شخصیت‌های بزرگ و نامدار برای بشریت می‌شود، کمیت سن آنان نیست. به‌عنوان مثالی دیگر امام صادق(ع) حدود 65 سال عمر کردند اما حضرت زهرا(س) 18 سال و اندی بیشتر در این دنیا حضور نداشتند. این‌گونه نیست که چون امام صادق(ع) سه برابر حضرت زهرا عمر کردند، ما درس بیشتری از امام ششم می‌گیریم و از حضرت زهرا(س) کمتر. نگاه اسلام چه در مباحث تاریخی و چه در بحث‌های شخصیت‌شناسی ابتدا کیفی است و بعد از آن نگاه کمی دارد. ما در جامعه فعلی بیشتر نیاز به شناسایی کیفی زندگی حضرت زهرا داریم. در این میان باید به این نکته ظریف نیز دقت کرد که حضرت زهرا(س) الگوی همه انسان‌هاست نه فقط زنان. بسیاری از دوستان ما به اشتباه بر این مساله تاکید می‌کنند که فاطمه زهرا(س) الگوی زنان نیک و بزرگوار جامعه است در حالی که ایشان الگوی زنان و مردان جامعه هستند. ما می‌خواهیم قواعدی را در زندگی حضرت ببینیم که این قواعد در زندگی انسان‌ها مطرح است، نه در زندگی جنسیت‌ها. برای مثال ما وقتی زندگی آن بزرگوار را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم در راس صفات آن حضرت سه خصیصه بسیار متمایز از زنان دوره خود داشته است. حضرت زهرا در دوره‌ای می‌زیستند که جامعه - بر خلاف اسلام - برای زن ارزش والایی قائل نبود. اولین صفت شخصیتی آن بزرگوار عبارت از روشن‌بینی و واقع‌بینی است. واقع‌بینی و سخنوری آن حضرت در جامعه همراه با قواعد حیا، عفت و رعایت مبانی اسلامی و اعتقادی بوده است.
سند مشخصی که از زندگی و شخصیت اجتماعی حضرت زهرا(س) در دست داریم، خطبه فدکیه است. درباره این خطبه نیز بحث‌های کمتری مطرح شده است. البته این بحث همچنان که شما اشاره کردید درباره بعد تاریخی این خطبه نیست اما مطرح کردن آن در سایه جامعه عرب جاهلی چه تبیینی داشته است؟
گمان می‌کنم حضور حضرت زهرا(س) با واقع‌بینی در جامعه و بیان خطبه فدکیه، مدیون دو عنصر است که باید ظریفانه بر آن تامل و تفکر کرد. عنصر اول عبارت از وجود پدر و مادر حضرت فاطمه(س) یعنی عناصر شخصیتی است که در وجود مقدس پیامبر و به‌خصوص در وجود مادر ایشان یعنی حضرت خدیجه به‌عنوان زنی واقع‌بین، پایبند، صبور و روشن‌بین بوده است. اگر از نگاه جامعه شناختی در عناصر زندگی حضرت خدیجه - که تکیه من در اینجا بیشتر بر شخصیت ایشان است - تامل کنیم با استنادات تاریخی از نگاه جماعت - اهل سنت - و شیعه امامیه می‌توان بحث مفصلی ارائه داد که عناصر شخصیتی مادر حضرت فاطمه(س) به‌گونه‌ای است که این دختر روشن‌بینی خاص خود را از مادر به ارث برده و ظهور این روشن‌بینی در خطبه فدکیه خود را نشان می‌دهد. این خطبه مجموعه‌ای از چند خصلت روانشناسی همچون شهامت و شجاعت و طرفداری از حق را در خود دارد. حضرت از کسی در خطبه فدکیه دفاع می‌کند که ابتدا رهبر فکری اوست و بعد رهبر خانوادگی و همسر ایشان است. اولین عنصر مهم در بیان خطبه فدکیه آن صفات و خصایل پدر و مادر ایشان است. دومین عنصر مهم در خلق خطبه فدکیه عبارت از دقت و ظرافت در مسائل اجتماعی است. حضرت زهرا(س) به‌عنوان یک زن آنقدر در مسائل اجتماعی روزگار خود عمیق می‌نگرد و براساس ملاک‌های صحیحی که از پدر آموخته، مهره‌های مسائل اجتماعی را کنار هم می‌نشاند. جامعه در زمانی که ایشان خطبه فدکیه را بیان می‌کنند در حالتی به سر می‌برد که می‌خواهد روی قواعد و آداب دوره جاهلیت اصرار کند و نمی‌خواهد از آن جدا شود. حضرت فاطمه(س) ریزبینی و داوری صحیح در مسائل اجتماعی را با هم آمیخته و آن را به خطبه فدکیه تبدیل کرده و در جمع مردم بیان می‌کند. این بیان کردن مسائل در جمع مردم به اندازه‌ای مهم است که وقتی ایشان وارد مسجد شد، دو نفر از نامداران جامعه این حرکت را بدعت اجتماعی خواندند. با توجه به این دو عنصر می‌توان گفت خطبه فدکیه یک خطبه روشنگرانه، بسیار متعادل و واقع‌گرا و روشنگر است. روشن‌بینی و واقع‌بینی، صبر معنادار و روشنگری اجتماعی را می‌توان در شخصیت حضرت زهرا(س) مشاهده کرد.
امروز چه راهی پیش‌روی ماست که بتوانیم حضرت زهرا(س) را به‌عنوان الگوی همه انسان در جامعه به شکلی واقعی و بهتر معرفی کنیم؟
این موضوع نیازمند دو کار مهم فرهنگی است. اول کسانی که خط فرهنگی به جامعه تزریق و مسیر هندسی فرهنگی ترسیم می‌کنند باید محورهای کیفی را از شخصیت حضرت زهرا معرفی کنند و به‌خصوص به طبقه داناتر جامعه همچون دانشجویان و دانشگاهیان معرفی و از آنها بخواهند که روی آنها کار کنند. دوم رسانه‌های جامعه نقش مهمی در شناساندن ایشان به جامعه دارند.
منبع: فرهختگان