گذر از کوی میراثی پنج هزار ساله

1394/9/9 ۱۲:۱۶

شهرسوخته به عنوان میراثی پنج هزار ساله پرده از روح تکامل طلب بشریت برداشته و هرچه در آغوش زمان جلوتر می رویم ابعاد شگفت آورتری برای حیرت انسان نمایان می کند. در جنوب شرق ایران که خود سرزمین پیدایش تمدن های کهن بوده شهری وجود دارد که از آن به عنوان شهرسوخته یاد می شود.

شهرسوخته به عنوان میراثی پنج هزار ساله پرده از روح تکامل طلب بشریت برداشته و هرچه در آغوش زمان جلوتر می رویم ابعاد شگفت آورتری برای حیرت انسان نمایان می کند.

در جنوب شرق ایران که خود سرزمین پیدایش تمدن های کهن بوده شهری وجود دارد که از آن به عنوان شهرسوخته یاد می شود.

شهری فرا تصور بشر امروزی و بسیار پیشرفته در زمان رونقش که از قرن ها پیش در زیر تل ماسه ها خفته و روی از جهانیان پوشیده است هم اینک با دست های توانگر کاوشگران ایرانی ابعادی خارق العاده از این شهر نمایان شده است.

شهر سوخته نام شهری باستانی و شگفت انگیز در جنوب شرق ایران زمین، سرزمین آغاز تمدن بشری است، سرزمینی اساطیری که بدون شک منبع تاریخی برای مشخص شدن هویت انسانی است.

شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری جنوب زابل و 160 کیلومتری شمال زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل به زاهدان واقع شده است.

بر اساس نظر متخصصان این شهر در سه هزار و ۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم آن در چهار دوره بین سال های سه هزار و ۲۰۰ تا هزار و ۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند. محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد، توسط مهاجرانی که از چهار گوشه به آن مهاجرت کرده اند، بنا شده است و تا کنون سند یا کتیبه ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند به دست نیامده و به دلیل آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال های سه هزار و 200 تا دو هزار و 750 قبل از میلاد «شهر سوخته» نامیده می شود.

«کلنل بیت» یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نیز نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهرسوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش سوزی را دیده است.

این شهر از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن، زنان عهده دار امور مالی خانواده شان بوده اند، بر مبنای یافته های باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می دهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند.

بر اساس این آمارها هشتاد هکتار از گستره شهر سوخته را بخش مسکونی تشکیل داده و مهمترم اینکه شهرسوخته مرکز بسیاری از فعالیت های صنعتی و هنری آن دوران بوده است بطوریکه به گفته باستانشناسان و کاوشگران؛ در فصل ششم کاوش در شهرسوخته نمونه های جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمده است.

در حفاری های اخیر شهر سوخته مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن آن و وجود کارگاه های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت برای سوخت استفاده می کرده اند.

در شهر سوخته انواع سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست.

تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و نیز مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق های اطراف دریاچه هامون سبد و حصیر می بافتند و از این نی ها برای درست کردن سقف نیز استفاده می کردند.

صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بود.

با توجه به موارد یاد شده شهر سوخته بدون شک جزء شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است.

**برخی پیشرفت های شهر سوخته

-کشف نخستین چشم مصنوعی جهان در شهر سوخته

برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به چهار هزار و 800 سال قبل کشف شد، این چشم مصنوعی متعلق به زنی 25 تا 30ساله بوده که در یکی از گور های شهر سوخته مدفون شده بود و چشم مصنوعی بر روی جمجمه او قرار داشته است.

چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ این زن کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است.

جنس این چشم مصنوعی یافت شده بطور کامل مشخص نشده اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.

در روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ های داخل چشم توسط مفتول های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متری طراحی شده و مردمک این چشم نیز در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می دهند در پیرامون مردمک دیده می شود.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته در این باره گفت: برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی پیدا شد و مطالعات اولیه نشان داد که این چشم مربوط به چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره شش هزار و 705 بوده است.

سید منصور سید سجادی خاطر نشان کرد: بر اساس مطالعات زیر طاق ابروی این زن آثار آبسه دیده می شود و به دلیل زمان زیادی که بخش زیرین این چشم مصنوعی با پلک چشم در تماس بوده آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی این چشم مصنوعی مشهود است.

وی تصریح کرد: به نظر می رسد که چشم مصنوعی از جنس قیر طبیعی که با نوعی چربی جانوری مخلوط شده است ساخته شده و در دو سوی آن از دو سوراخ جانبی برای نگهداری و اتصال به حدقه چشم استفاده شده است.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته ادامه داد: بررسی های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسیار زیاد این زن بین 25 تا 30 سال سن داشته و دو رگه (سیاه و سفید) بوده است.

سجادی بیان کرد: اشیای پیدا شده در این قبر دو قسمتی عبارت بوده اند از ظرف های سفالی، مهرهای تزیینی، یک کیسه چرمی و یک آینه مفرغی.

-کشف نخستین جراحی مغز جهان در شهر سوخته

یکی از شگفت انگیزترین یافته های این شهر باستانی، پیدا شدن نشانه های کهن ترین جراحی مغز در آن است.

در این رابطه جمجمه ای از دختر دوازده یا سیزده ساله کشف شده که در چهار هزار و 800 سال قبل پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع درجمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند و این دختر بچه نیز مدت ها بعد از این عمل زنده مانده است.

اسکلت کامل این دختر بچه یافت و چهره او نیز توسط اندام شناسان باستان شناس باز سازی شده است.

- کشف خط کش 5 هزار ساله در شهر سوخته

در کاوش های انجام شده در شهر سوخته یک خط کش ساخته شده از چوب آبنوس کشف شده است.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته گفت: این خط کش به طول 10 سانتیمتر با دقت نیم میلیمتری و از جنس چوب آبنوس است و کشف آن نشانگر این امر است که ساکنان این شهر باستانی پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات داشته اند.

- کشف قدیمی ترین تخته نرد جهان در شهر سوخته

از گور باستانی شماره 761 در شهر سوخته کهن ترین تخته نرد جهان به همراه 60 مهره پیدا شده است.

این تخته نرد بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در بین النهرین پیدا شده بود.

این تخته نرد از چوب آبنوس و به شکل مستطیل ساخته شده است و بر روی آن یک مار که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است.

این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره و مهره ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ های رایج شهر سوخته یعنی لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده اند.

- کشف نخستین انیمیشن جهان در شهر سوخته

باستان شناسان هنگام کاوش در یک گور پنج هزار ساله جامی را یافتند که نقش یک بُز و یک درخت روی آن دیده می شد، آن ها پس از بررسی این شی دریافتند نقش روی جام برخلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه ای که حرکت یک بُز به سوی درخت را نشان می دهد.

هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می کند.

باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه ای ازیک تصویر متحرک را در قالب یک فیلم 20 ثانیه ای به دست آورند.

بز از جمله حیواناتی است که در رسیدن به ارتفاعات ماهر است و می تواند با یک حرکت جهشی به سمت بالا حرکت کند که هنرمند نقاش شهر سوخته با دقت و زبردستی موفق شد جهش این بز را به تصویر بکشد.

این جام که از آن برای نوشیدن استفاده می شده 10 سانتی متر ارتفاع دارد و بر یک پایه استوار شده است.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته گفت: تاکنون در دوره های قبل از تاریخ چنین تصویری دیده نشده و این تصویر برای اولین بار در شهر سوخته یافت شده است.

سید منصور سید سجادی ادامه داد: در بسیاری از ظروف شکل هایی به چشم می خورد که تنها یک تکرار هستند و حرکتی در آنها دیده نمی شود اما تحقیقات ما نشان داده است که این نقش، قدیمی ترین ایده مردمان باستان برای ارائه «تصویر متحرک» و به تعبیر امروزی «انیمیشن» است.

- دیگر اشیای موجود در شهر سوخته

از دیگر اشیای مهم از میان هزاران شی یافت شده، می توان از سفال با امضای سفال گر بر روی آن، چکش، سوزن، سنجاق سر زنانه، شهرک های مسکونی و ساختمان های هم گانی هم چون آپارتمان و نیز بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک کرده، برنج، زیره، کوره های سفالگری، کوره های ذوب فلزات، دکمه، تبر، بندکفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب های چوبی، کفش و کمربند نام برد که هر یک از این اقلام داستانی دارد بسان هفت گنج.

**یافته های بی بدیل شهر سوخته تنها از 3.5 درصد کاوش این شهر بدست آمده است

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته که از سال 1352 کار خود را در این منطقه باستانی آغاز کرده در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: شهر سوخته به آن جهت منحصر به فرد است که از لحاظ تنوع آثار و بقایای انسانی در دنیا بی نظیر است.

سید منصور سید سجادی با اشاره به اینکه تاکنون تنها 3.5 درصد از این شهر باستانی کاوش شده است ادامه داد: کاوش بر روی هر منطقه و سایت تاریخی نباید بیش از 20 سال طول بکشد و بقیه اکتشافات باید به حداقل 50 سال پس از آن موکول شود تا از این طریق بتوان با ظهور فناوری های جدید و نیز دانش علمی نسل های بعد و همچنین یافتن مشکلات در نحوه عملکرد کنونی به بهترین شکل از اسرار این میراث کهن پرده برداشت.

وی با تاکید بر استفاده از تخصص داخلی در امور کشف و تحقیق در شهر سوخته افزود: حضور کاوشگران و باستان شناسان خارجی را از آن جهت ممنوع کرده ایم که برخی رسانه ها با مشاهده یک فرد خارجی در این منطقه، تمام اکتشافات و فعالیت های انجام شده را به آن نسبت می دهند.

وی خاطر نشان کرد: با توجه به اینکه در شهر سوخته هیچ خطی یافت نشده نام واقعی این شهر نیز ناشناخته مانده است.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته بیان کرد: در تمام کاوش های انجام شده تنها در لبه داخلی یک کوزه که در گور یک کودک یافت شده چند علامت به صورت Pictogram(تصویر نگار) وجود داشته است.

وی گفت: در یافته های کاوشگران دو نوع بقایا به چشم می خورد که آثار تقریبا کامل را به موزه ها و انبار میراث فرهنگی تحویل داده و آثار خرد شده را نیز برای مرمت و مطالعه نزد خود نگه می داریم.

وی ادامه داد: گرچه گمان می رفته انسان برای اولین بار در چین از شانه موی سر استفاده کرده اما با اکتشاف نوعی شانه سر که از دو چوب ساخته شده مشخص شد افراد در این شهر از ابزار مخصوصی برای شانه موی سر استفاده می کرده اند.

سرپرست گروه باستان شناسی شهرسوخته اضافه کرد: گرچه این شهر به چهار دوره تاریخی تقسیم شده و گمان میرفته در دوره آخر این شهر به اندازه یک روستا وسعت داشته اما در آخرین اکتشافات در قبور مشخص شده دامنه این دوره نیز فراتر از آنچه تا کنون تصور می شده بوده است.

سیدسجادی افزود: هم اینک 57 قبر جدید در این شهر باستانی کشف شده که از لحاظ فرم و نوع اشیا با آنچه تا کنون یافت شده متفاوت است.

وی تصریح کرد: از جمله این اشیا می توان به عود سوز، ظروف مختلف سفالی و برخی قطعات سفالی مربوط به مناطق مسکونی اشاره کرد.

وی بیان کرد: هم اینک در شهر سوخته یک لایه کشف شده که نشاندهنده وجود کارگاه صنعتی در این شهر بوده و نیز در کشفیات جدید احتمال وجود یک خیابان مهندسی ساز نیز در این شهر است.

وی افزود: با توجه به شواهد موجود از جمله آثار به جای مانده در گور های ساکنان این شهر می توان اینگونه برداشت کرد که زنان در جامعه شهر سوخته سکان دار بخش اقتصادی بوده و از ارزش بالایی در جامعه برخوردار بوده اند.

هم اینک دکتر روح الله شیرازی پس از یک سال ثبت جهانی شهر سوخته، از سوی رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور به عنوان مدیر پایگاه این شهر منصوب شده است.

مدیر پایگاه شهرسوخته در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: پایگاه شهر سوخته در دهه 80 به صورت یک پایگاه ملی کار خود را آغاز کرد و تا کنون آثار مهمی از تمدن کهن بشر در این منطقه به دست آمده است.

شیرازی تصریح کرد: هم اینک رویکرد های پژوهشی، حفاظتی، ایجاد چارت اداری و مالی منظم، معرفی و انتشار اخبار شهر سوخته و نیز فعالیت در زمینه گردشگری از اولویت های کاری در این سایت جهانی است.

وی خاطر نشان کرد: در حال حاضر کمتر از 5 درصد این شهر تاریخی کاوش شده که در این کاوش ها به شواهد خوبی از زندگی مردم پنج هزار سال قبل رسیده ایم.

وی ادامه داد: در رابطه با دین و نام اصلی شهر سوخته آثار دقیقی بدست نیامده اما با توجه به یافتن پیکرک ها و برخی آثار به جای مانده می توان تنها حدس هایی در این رابطه زد.

وی گفت: از کل پیکرک های حیوانی یافت شده در این منطقه تاریخی حدود 90 درصد مربوط به پیکرک گاو است که نشاندهنده اعتقاد به برکت و نیز حاصلخیزی این منطقه است.

مدیر پایگاه شهر سوخته افزود: بیشتر پیکرک های انسانی یافت شده نیز مربوط به زنان است که نشاندهنده جایگاه بالای زنان در جامعه این شهر باستانی بوده است.

شیرازی اظهار داشت: مردم این شهر در آیین تدفین خود مردگان را به حالتی خاص به همراه خوراکی و گاه سکه و اشیا دفن کرده اند که این موضوع نیز نشانگر اعتقاد این مردم به زندگی پس از مرگ است.

منبع:ایرنا

سایر تصاویر