نباید درگیر مسائل كالبدی بناها شویم / اسكندر مختاری

1394/9/9 ۱۰:۲۸

كاروانسراها اصولا كنار مبادی ورود به شهر شكل می‌گرفتند، اما در جریان توسعه شهری جزو شهر جدید می‌شوند. در سیر تحول كاروانسراهای تهران می‌بینیم این بناها جذب مركز شهر شده و تغییر كاربری داده‌اند. وقتی كاروانسراها جذب مركز شهر می‌شوند، با یك تغییر عملكرد روبه‌رو می‌شوند. در مرحله نخست تغییر تبدیل به سراهای مرتبط با بازار می‌شوند و در دوره دوم در تهران بیشتر تبدیل به مراكزی می‌شوند كه خدمات اتومبیل ارایه می‌كنند

كاروانسراها اصولا كنار مبادی ورود به شهر شكل می‌گرفتند، اما در جریان توسعه شهری جزو شهر جدید می‌شوند. در سیر تحول كاروانسراهای تهران می‌بینیم این بناها جذب مركز شهر شده و تغییر كاربری داده‌اند. وقتی كاروانسراها جذب مركز شهر می‌شوند، با یك تغییر عملكرد روبه‌رو می‌شوند. در مرحله نخست تغییر تبدیل به سراهای مرتبط با بازار می‌شوند و در دوره دوم در تهران بیشتر تبدیل به مراكزی می‌شوند كه خدمات اتومبیل ارایه می‌كنند، به این دلیل كه دارای فضاهای باز گسترده‌ای هستند و بزرگ‌مقیاسند و شهر توسعه‌یافته نیاز به این فضاها دارد، مضاف بر اینكه كاروانسراها در كنار راه‌هایی قرار دارند كه قبلا كالسكه‌رو و مالرو بودند و بعد از توسعه شهری اتومبیل به آنها راه پیدا كرده و حالا نیازها و خدمات اتومبیل دارند، به همین دلیل هم غالب تغییر كاربری‌ها در كاروانسراها اینچنین شكل می‌گیرد.

مركز تاریخی تهران دروازه‌ای كه از جنوب وارد شهر می‌شد و به نام دروازه حضرت عبدالعظیم شناخته می‌شد، در دو مرحله در زمان‌های مختلف جابه‌جا شده است. در مرحله اول كه مربوط به تغییرات حصار صفوی است، این دروازه در جایی قرار گرفته كه در موقعیت چهار‌راه مولوی فعلی است و در مرحله دوم دروازه به میدان شوش انتقال پیدا می‌كند. در فاصله بین این دو محل كاروانسراهایی وجود دارند كه همزمان با توسعه شهر در كنار راه ورودی به شهر قرار داشتند. مثل كاروانسرای خانات یا كاروانسرای پارسه یا انبار گندم خالصه. اما این كاروانسراها بعدها تبدیل به فضاهایی شده‌اند كه شهر به آنها نیاز داشته. اما در مورد كاروانسراهایی كه كنار دروازه قزوین هستند و در موقعیت میدان وحدت اسلامی فعلی قرار دارند، می‌بینیم كه به تدریج تبدیل به گاراژ‌هایی شده‌اند كه تعمیرات اتومبیل انجام می‌دهند. در مورد سمت دیگر شهر یعنی سه‌راه‌امین حضور كه قسمت شمالی شهر تاریخی تهران است هم همین تغییر كاربری را در مورد فضاهایی كه در گذشته كاربری كاروانسرا، داشتند می‌بینیم.

بخشی از كاروانسراهای محدوده شهر تاریخی تهران در بازار حضرتی قرار دارد، به این دلیل كه راه دسترسی به تهران قدیم از طریق ری، همین مسیری است كه از بازار حضرتی به چهارسوق بزرگ و از كنار بازار نوروز خان به روستای تهران می‌رسید. به نظر می‌رسد روستای تهران جایی است نزدیك مسجد جامع، چون این محل تنها جایی است كه ما توانسته‌ایم شواهد دوره‌های پیش از صفویه را پیدا كنیم. آثار دوره آل بویه و سلجوقی در مسجد جامع تهران پیدا شده است. اگر این موقعیت، یعنی موقعیت چارسوق بزرگ و مسجد جامع را به عنوان محلی كه روستای تهران قرار گرفته بوده، فرض كنیم، جاهایی مثل امامزاده زید، سید نصرالدین و امامزاده یحیی و امامزاده سید اسماعیل، نشانه‌های گورستان‌هایی هستند كه در اطراف روستای كهن تهران وجود داشته‌اند و به همین دلیل است كه مقابر اولیا در آنها قرار گرفته است. دلیل وجود كاروانسراها در این محدوده هم به دلیل این است كه قبل از دوره شكل‌گیری شهر راهی وجود داشته كه از روستای كهن تهران به ری می‌رفته و این راه در اثر حضور كاروان‌ها و آوردن مال‌التجاره به این روستا كه روستای بزرگی بوده و بعد هم كه تبدیل به شهر شده، در جای خود باقی مانده، به این دلیل كه تنها فضای عمومی این محدوده بوده. راه‌ها به این دلیل باقی می‌مانند كه تنها فضاهای عمومی هستند كه نمی‌شود اشغال‌شان كرد و می‌شوند مسیر آوردن مال التجاره به شهر جدید تهران.

 بنابراین كاروانسراهایی كه بین بازار حضرتی و چهارسوق بزرگ بازار تهران قرار داشتند، بعد از مدتی تغییر كاربری داده‌اند، به این دلیل كه بازار هم مثل شهر موجود زنده است و بعضی كاربری‌ها در آن استقرار پیدا می‌كنند و كاربری‌های دیگری پیدا می‌كنند. به‌طور مثال بازار چینی و بلور‌فروش‌ها توسعه پیدا كرده و بسیاری از خدمات از جمله پارچه‌فروش‌ها را حركت داده و خود جایگزین آنها شده و تا نزدیكی بازار صحاف‌ها پیش رفته. توسعه شهری مستلزم این تغییر كاربری‌هاست. اما در مورد اینكه بخواهیم این كاروانسراها را به كاربری قبلی برگردانیم یا معماری‌شان را حفظ كنیم، باید به این نكته توجه كنیم كه نباید درگیر مسائل كالبدی بناها باشیم، این تغییرات بخشی از تحولات ناگزیر شهری است، باید اینها را بپذیریم، این اتفاقات در شهر ناگزیر است و مدیریت آن هم كار ساده‌ای نیست. این امكان را كه بخواهیم از تغییر و تحولات جلوگیری كنیم نداریم. اما می‌شود از لحاظ شكل ظاهری این بناها به گذشته برگردانده شوند اما از لحاظ كاربری بازگرداندن این بناها به ظاهر گذشته كار سختی است.

روزنامه اعتماد