پیوسته روان است... / میلاد عظیمی

1394/7/20 ۰۹:۳۹

گزارشی از کارنامه پژوهشی زنده یاد ایرج افشار (1393- نیمه 1394) تو رهرو دیرینه سرمنزل عشقی/ بنگر که ز خون تو به هر گام نشان است / رودی که بر آسود زمینش بخورد زود / دریا شود آن رود که پیوسته روان است

گزارشی از کارنامه پژوهشی زنده یاد ایرج افشار (1393- نیمه 1394)

تو رهرو دیرینه سرمنزل عشقی/ بنگر که ز خون تو به هر گام نشان است / رودی که بر آسود زمینش بخورد زود / دریا شود آن رود که پیوسته روان است

با دوستی سخن از ایرج افشار می‌رفت. سخن از زندگی سرشار و عمر پر برکت و کارنامه خیره کننده ایرج افشار  می‌رفت؛  سخن از خردمندی و هشیاری و میانه روی و کفایت و فروتنی و نجابت و نظم و همت و پشتکار ایرج افشار می‌رفت؛ سخن از ایران دوستی و ایران مداری ایرج افشار می‌رفت. این دوست من که محرم و همدم بسیاری از شخصیت‌های برجسته فرهنگ ایران معاصر بود و هست، می‌گفت: «برای من خیلی عجیب است! راستش را بخواهی  من هرگز باور نکردم و نمی‌توانم  باور کنم که ایرج افشار در میان ما نیست.  کاملاً  حس می‌کنم و برایم ملموس است که حضور ایرج افشار در فرهنگ ایران مؤثرتر و قاطع تر از گذشته تداوم دارد و روز به روز حقانیت و اصابت روش و منش وی بیشتر به منصه ثبوت می‌نشیند؛ حق این است که ایرج افشار نمرده و نمی‌میرد.»

 به دوستم گفتم:  استمرار روزافزون حضور افشار در فرهنگ ایران جای تعجب ندارد. برایت یک مثال می‌زنم؛  می‌دانی که من مدت‌هاست مشغول تدوین کتاب‌شناسی نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های ایرج افشار هستم و به اقتضای این کار،  نسبت به چند و چون آمار آثار ایشان حاضرالذهنم. نخستین کتاب افشار در بهار سال 1330  (در واقع اسفند 1329) منتشر شد  و تا اسفند 1389 که افشار از این جهان کناره گرفت، در مدت شصت سال،  314 جلد کتاب در کارنامه اش ثبت شده است؛ به عبارتی  به طور متوسط  در هرسال پنج جلد کتاب منتشر کرده است. همچنین در این شصت سال  111 بار  کتاب‌هایش تجدید چاپ شده است؛ به عبارتی به طور متوسط در هر سال دوبار کتاب‌هایش تجدید چاپ شده است. اما از بهار سال 1390  تا نیمه سال 1394، یعنی طی چهار سال و نیم که از درگذشت افشار گذشته، 36 جلد کتاب از افشار منتشر شده و در این مدت 13 کتاب او نیز تجدید چاپ شده است؛یعنی  حضور افشار به عنوان یک مؤلف پس از مرگش بیشتر از زمان حیاتش  شده است.  پیداست که چنین مردی از هر زنده‌ای زنده تر است و میراث‌اش همچنان از مؤلفه‌های اصیل  فرهنگ ملی ما به شمار می‌رود.»

 هشت کتاب در یک سال و اندی

در این گفتار تلاش می‌کنم تا گزارشی از کارنامه انتشار آثار استاد افشار، از بهار 1393  تا نیمه سال 1394 ارائه نمایم.

در این مدت، از استاد افشار هشت کتاب منتشر شده و چهار کتاب ایشان هم تجدید چاپ شده است. کتاب‌های تازه انتشاریافته عبارتند از:

- مقالات تقی‌زاده(جلد دوازدهم)؛ نوشته‌های تاریخی و نوروز.(توس،1393).

- مقالات تقی‌زاده(جلد سیزدهم)؛ کتاب‌ها، مقدمه‌ها، نقدها، دانشمندان، ایران‌شناسان. زیر نظر ایرج افشار و با یاری میلاد عظیمی. (توس،1393).

-‌ مقالات تقی‌زاده(جلد پانزدهم)؛ تاریخ عربستان و قوم عرب. زیر نظر ایرج افشار و با یاری میلاد عظیمی. (توس،1393).

- سفینه بولونیا. به کوشش ایرج افشار، محمد افشین وفایی و شهریار شاهین دژی. (سخن، 1393).

-‌ پژوهش‌های ایران‌شناسی(نامواره دکتر محمود افشار. جلد بیست و دوم). به کوشش ایرج افشار و با همکاری کریم اصفهانیان.(بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1393).

-  مقالات تقی‌زاده (جلد شانزدهم)؛ سرمقاله‌های کاوه (1922-1916 میلادی). زیر نظر ایرج افشار و با یاری میلاد عظیمی. (توس، 1394).

- یادداشت‌های روزانه محمدعلی فروغی از سفر کنفرانس صلح پاریس(دسامبر1918- آگوست 1920). به خواستاری ایرج افشار، به کوشش محمد افشین وفایی و پژمان فیروزبخش. (سخن،  1394).

-  نامه‌های محمد قزوینی به محمدعلی فروغی و عباس اقبال آشتیانی. به کوشش ایرج افشار و نادر مطلبی کاشانی. (طهوری،  1394).

کتاب‌های زیر نیز در این مدت تجدید چاپ شده است:  - عالم آرای عباسی. (امیرکبیر،1393، چاپ پنجم).

- قصه حسین کرد شبستری (براساس روایت ناشناخته موسوم به حسین‌نامه). (چشمه،1393، چاپ پنجم).

- یادداشت‌های روزانه محمدعلی فروغی از سفر کنفرانس صلح پاریس(دسامبر1918- آگوست 1920). (سخن،  1394، چاپ دوم).

- خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق. (علمی،1394، چاپ چهاردهم).

همچنین جلد دهم فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی که به  فهرست مقالات مجله‌ها و نشریه‌ها میان سال‌های 1390-1388 اختصاص دارد، به کوشش خانم ایران‌ناز کاشیان از سوی مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی در سال 1393 منتشر شده است. در جلد 9 و جلد 10 فهرست مقالات فارسی، روی جلد کتاب ذکر شده که بنیانگذار این سلسله کتاب‌ها، ایرج افشار است.

 کتاب های درآستانه انتشار

کتاب‌های در آستانه انتشار  که به خواست خدا در سال 1394 منتشر خواهد شد عبارت است از:

الف. کتابواره: در کتابخانه شخصی استاد افشار مجموعه‌ای ارزشمند از رساله ها،کتابچه ها، بروشورها، اعلامیه‌های فرهنگی، تیراژ آپارهای مقالات  ایران‌شناسی، فهرست آثار ناشران، به زبان‌های فارسی و غیرفارسی وجود دارد که ایشان با نگاه فرهنگی نافذی که داشت این منابع مفید ایران‌شناسی را گردآوری کرد.  این  مجموعه که مشتمل بر نزدیک به 5 هزار کتابواره است، به کوشش  آقای عباس مافی و خانم  پارکوهی هاراطونیان فهرست نویسی شده و بزودی از سوی خانه کتاب و گنجینه پژوهشی ایرج افشار  منتشر

خواهد شد.

ب. فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌های ایران. این کتاب در سال1342 در شماره اول مجله ایران‌شناسی در217 صفحه منتشر شد. سنت استاد افشار تهذیب و تکمیل مداوم آثارش بود.اعتقاد داشت که نباید به وسوسه کمال مطلق گرایی دل  سپرد بلکه باید کار را تا حد قابل قبولی رساند و عرضه کرد و در معرض استفاده و نقد و نظر صاحبنظران قرار داد.  بنابر این پس از انتشار فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌های ایران، دامن تحقیق را رها نکرد و  مقدار قابل توجهی یادداشت برای تکمیل و تهذیب این کتاب در طی سالیان فراهم آورد که خانم ایران‌ناز کاشیان با استفاده از این یادداشت‌ها و برگه‌های پژوهشی، فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌های ایران را تکمیل کرده است. چاپ جدید این کتاب که بزودی از سوی خانه کتاب و گنجینه پژوهشی ایرج افشار  منتشر خواهد شد، فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌های ایران را تا سال 1376 دربرمی‌گیرد.

ج. مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی به عنوان متولی ادامه کتاب عظیم فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی به همراهی گنجینه پژوهشی ایرج افشار، فهرست مقالات فارسی در زمینه ایران‌شناسی (مندرج در مجموعه‌ها، سالنامه‌ها، یادنامه‌ها، ارجنامه‌ها) را در سه جلد منتشر می‌کند. این کتاب که حدود 25هزار مدخل را از سال ۱۳۷۷تا پایان سال ۱۳۹3 شامل می‌شود، به توصیه استاد افشار و به کوشش آقای عباس مافی و خانم  پارکوهی هاراطونیان تدوین شده است.

د. نامه‌های ایرج افشار به منوچهر ستوده. هر قدر افشار در نگهداری سامان‌مند نامه‌های ناموران فرهنگی به خود دقیق و منظم بود، در حفظ نامه هایی که خود به دیگران می‌نوشت بی‌اهتمام بود و از آن سواد و رونوشت برنمی داشت.  به اعتقاد من این نکته بیش از آنکه  به صعوبت رونوشت برداشتن از این مکتوبات برگردد به فروتنی آن یگانه روزگار برمی‌گشت که تشخصی برای خود قائل نبود و صرفاً به ایران و فرهنگ ایران می‌اندیشید. در کنار فواید علمی و فرهنگی، نامه‌های افشار برای شناخت سویه‌های مختلف  شخصیت ایشان  بسیار سودمند است و باید منتشر شود. 

خوشبختانه همین روزها دیدم که تعدادی از نامه‌های افشار به ولادیمیر مینورسکی  چاپ شده است. یا دوست دانشمند من  نادر مطلبی کاشانی نامه‌ای خواندنی  از افشار به دکتر محمد امین ریاحی چاپ کرده است. در صفحه اینترنتی گنجینه پژوهشی هم تعدادی از این نامه‌ها منتشر شده است.  من در  «کتاب‌شناسی نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌ها » بخش مشخصی  را به  فهرست نامه هایی که افشار به این و آن نوشته و چاپ شده است، اختصاص داده‌ام. خبر خوش اینکه نامه‌های استاد ایرج افشار به استاد منوچهر ستوده، زیر نظر جناب عنایت‌الله مجیدی تدوین شده و بزودی از سوی مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و گنجینه پژوهشی ایرج افشار  منتشر خواهد شد.

 کاری شایسته و بایسته

در سال 1388 قرار شد که من تحت اشراف و ارشاد استاد افشار به گردآوری و تدوین مجموعه مقالات ایشان بپردازم. (استاد در یادداشت‌هایی  به این نکته اشاره کردند.) 

همچنین مقرر شد که این مجموعه‌ها به صورت موضوعی تدوین شود. نخستین مجموعه‌ای که از مقالات افشار  منتشر شد، کتاب « سفینه و بیاض وجنگ» بود که مقالات استاد افشار را در زمینه جنگ پژوهی در برمی‌گرفت (انتشارات سخن، 1390).  طبیعتاً گردآوری و تدوین موضوعی  مجموعه مقالات  استاد افشار نیازمند به وقوف بر همه نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های ایشان بود.

همچنین  می‌دانستیم که «فهرست چاپکرده‌ها»یی که منتشر شده و در دسترس هست کاستی‌های مهم و اساسی دارد ولی گستره وسیع آثار استاد افشار و نیز تصوری که من از کاری « بایسته و شایسته » در این موضوع،  در ذهن داشتم، مانع از این می‌شد که فکر تدوین مجدد این کتاب را به ذهن بگذرانم. پس از درگذشت استاد افشار، گنجینه پژوهشی و دوست عزیزم آقای آرش افشار به نمایندگی از فرزندان استاد افشار از من خواستند که فهرستی از نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های استاد تألیف کنم. پذیرفتم و حاصل تلاش‌های چند ساله من کتابی شده با نام «دریچه‌ای به تماشای باغ؛ کتاب‌شناسی موضوعی – تاریخی نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های ایرج افشار(مربوط به سال‌های 1394- 1323)» این کتاب در مرحله بازبینی نهایی و صفحه آرایی و استخراج نمایه‌هاست.

برای تألیف این کتاب با خود قرار گذاشتم حتی المقدور  همه کتاب‌ها و نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های افشار را به چشم رؤیت و بعد فهرست کنم.  مجلاتی را - که افشار مدیر و سردبیر آن بوده؛ مثل  مهر، سخن، کتاب‌های ماه، فرهنگ ایران زمین، کتابداری، نشریه نسخه‌های خطی،  راهنمای کتاب و آینده)-  صفحه به صفحه ورق زدم و هر نکته و نوشته‌ای را، ولو در حد یک  پانوشت یک سطری بوده باشد- فهرست کردم.

 یک خاطره؛ یک نکته

چند روز پیش از  دوست نازنینم بهرام افشار  نکته ناشنیده‌ای شنیدم. ایشان گفت سال‌ها قبل – پیش از اینکه ارجنامه ایرج چاپ شود- من و برادرانم تصمیم گرفتیم برای بزرگداشت و قدردانی از پدرمان کاری کنیم و  مثلاً جشن نامه‌ای چاپ کنیم.

نمی‌دانم چه شد که این قضیه به گوش ایشان  رسید و خبردار شدند. چشمت روز بد نبیند!  نامه‌ای به من نوشتند که خیلی خواندنی است. در آن نامه ما را سرزنش کردند که آخر این چه کاری است که می‌خواهید بکنید و  چرا می‌خواهید آبروی پدرتان را به باد بدهید! سرانجام  بعد از کلی سرزنش در پایان نامه نوشتند که «شما اگر اصرار دارید  کاری برای پدرتان انجام دهید، همت کنید و فهرست نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های مرا تدوین کنید. کار درست و سودمند، «این» کار است؛ با «این» کار هم به ایران شناسان و محققان کمک می‌شود و هم  معلوم می‌شود که من  در زندگی ام چه کرده ام و حاصل عمرم چه بوده است.»

باری، ایرج افشار به فرزندش بهرام افشار نوشت: «تدوین «فهرست نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های»  من، بهترین راه  برای بزرگداشت و قدردانی از من است»...  از بخت شکر دارم و از روزگار هم که این کار را من برای استادم انجام دادم.

 گمان مبر که به پایان رسید کار مغان

هزار باده ناخورده در بن تاک است...

روزنامه ایران