روایتی از آنچه ایرانیان روزگاران گذشته در «کابین دختر» می‌گذاشتند

1394/6/30 ۱۰:۵۸

مهریه یا صداق، مالی است که به مناسبت عقد نکاح، مرد به پرداخت آن به زن ملزم است. این الزام از حکم قانون سرچشمه می‌گیرد و ریشه قراردادی ندارد. نفس مهریه بنابراین، گونه‌ای الزام قانونی است که بر شوهر تحمیل می‌شود. تعیین مقدار مهر به رضایت زوج‌ها وابسته است. کلماتی دیگر مانند صداق، صَدُقه، نافجه، کابین و دست‌پیمان نیز در تاریخ ایران به معنای مهریه آمده است. مهر، برخلاف انگاره برخی که آن را از سنت‌های اسلامی می‌دانند، در دوران باستان نیز در ایران رواج داشته است. قانون حمورابی قدیم‌ترین سندی است که تاکنون در زمینه مهر، شناخته شده و به دست آمده است.

یک مهریه واقعی

 آزاده عباسی: مهریه یا صداق، مالی است که به مناسبت عقد نکاح، مرد به پرداخت آن به زن ملزم است. این الزام از حکم قانون سرچشمه می‌گیرد و ریشه قراردادی ندارد. نفس مهریه بنابراین، گونه‌ای الزام قانونی است که بر شوهر تحمیل می‌شود. تعیین مقدار مهر به رضایت زوج‌ها وابسته است. کلماتی دیگر مانند صداق، صَدُقه، نافجه، کابین و دست‌پیمان نیز در تاریخ ایران به معنای مهریه آمده است. مهر، برخلاف انگاره برخی که آن را از سنت‌های اسلامی می‌دانند، در دوران باستان نیز در ایران رواج داشته است. قانون حمورابی قدیم‌ترین سندی است که تاکنون در زمینه مهر، شناخته شده و به دست آمده است. براساس آن، زن اگر عقیم بوده و طلاق داده شود، شوهر مکلف است مهر و جهیزیه وی را تسلیم کند، درصورتی که زن مهریه و جهیزیه نداشته باشد، پرداخت مقدار یک‌مِن نقره به او ضروری است، هرگاه زن مرتکب ترک خانواده یا اعمالی مانند آن شود به دلیل جرم ارتکابی، شوهر از تسلیم مهریه و جهیزیه معاف می‌شود.

ایران پیش از اسلام؛گهریک

باز، بسیاری می‌پندارند مهریه‌های کلان یا عندالمطالبه بودن، قاعده‌ای است که براساس سنت‌های دینی ایران پس از اسلام پایه گذارده شده است. دستاورد پژوهش‌های اخیر روی عقدنامه‌های پهلوی و پازند اما نشان می‌دهد این موارد در ایران باستان و به‌ویژه سنت‌های زرتشتی ریشه دارند کما این‌که در قباله‌های ازدواج زمان زرتشت نیز میزان مهریه عندالمطالبه که برعهده داماد بوده، درج شده است. به‌عنوان نمونه در یکی از متن‌های دعایی پازند۳ افزون‌بر اشاره مستقیم به ازدواج، به صراحت از مهریه‌ای گزاف سخن به میان آمده است. زن در دوران ایران پیش از اسلام می‌توانست مهری را که شوهر به او داده یا به تسلیم آن تعهد کرده است، بر او ببخشد. در برابر، زن اگر مهر را می‌گرفت و بعدا عیبی همچون نازایی در او دیده می‌شد، حق زن نسبت به مهر ساقط می‌شد و شوهر مجاز بود مهر را بازگرداند. از نوشته‌های زرتشتی چنین برمی‌آید که مرد وقتی می خواسته با دختری ازدواج کند، مکلف بوده است افزون‌بر مالی که به دختر می‌بخشیده، مالی را نیز به پدر او تسلیم کند.  مهرنامه‌های دوران باستان معمولا با ستایش اهورامزدا و دعاهایی مانند طلب خوشبختی و دعای تسلیم آغاز می‌شود. بدنه اصلی سند به مشخصات مربوط به دو طرف ازدواج و تعهدات آنها و مهریه اختصاص داشته است. تأیید و امضای شهود هم در این قسمت وجود دارد. مهرنامه‌ها با دعا برای عروس و داماد و آرزوی روزهای خوب و زندگی خوش و دعاهای خاص دیگر پایان می‌یابد. مهریه در مهرنامه‌های پهلوی با نام «گهریک» آمده است. مقدار مهریه معمولا زیاد بوده و براساس پول رایج مملکت تعیین می‌شده است. دیگر مطلب مهم که از مهرنامه‌های ایران پیش از اسلام برمی‌آید آن است که مرد باید هر زمان زن می‌خواسته، مهریه را کامل به وی بپردازد؛ همان که امروز با عنوان «عندالمطالبه» یاد می‌ شود.

مهریه در اسلام

حقوق اسلام، اهمیتی فراوان برای ازدواج در نظر گرفته، از این‌رو احکامی ویژه برای آن وضع کرده است. مهر، یکی از احکام مهم به‌شمار می‌آید. فلسفه تعیین مهر از نگاه اسلام، تنها تأکید بر جنبه مادى و اقتصادى نیست، كه بسیارى از ابعاد معنوى و تربیتى لطیف برگرفته از پیوند محبت، عشق و بقا و تكامل نیز در آن منظور شده است.

بیانگر پایگاه اجتماعی و اقتصادی زمانه

 مهرنامه‌ها از اسناد مهم تاریخی‌اند که اطلاعات ارزشمند مهم سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را دربردارند. با نگاهی به عقدنامه‌های به جای‌مانده از دوره قاجاریه درمی‌یابیم که مهریه در این دوره از اهمیتی ویژه برخوردار بوده است. اقلام مهریه به‌صورت دقیق و جدی با وزن، تعداد و قیمت مشخص می شد. نوع اقلام مندرج در مهرنامه‌ها از یک‌سو، موقعیت اجتماعی و دیگر ویژگی‌های صاحبان مهرنامه‌ها را بیان می‌کند و از سوی دیگر، اوضاع اجتماعی و اقتصادی جامعه و ارزش‌های حاکم بر آن را نشان می‌دهد. در این دوره تاریخی، اقلام پرداختی داماد به عروس، از اقلام و مقادیری که پرداخت آنها به آینده موکول است، تفکیک می‌شود. در بعضی از عقدنامه‌های دوره قاجاریه، مهریه را به دو بخش وصولی و لاوصولی تقسیم کرده و ذیل هر یک، به درج دقیق دریافتی‌ها و مطالبات عروس پرداخته‌اند. دقت در درج اقلام مهریه تا اندازه جزییات، تفکیک اقلام دریافت شده از سوی عروس از اقلام مطالباتی و نیز گواهی شهود، همگی از واقعی بودن پدیده مهریه در عصر قاجار و نیز پیش از آن یعنی دوره صفویه حکایت دارد؛ به گونه‌ای که در برخی عقدنامه‌ها، سند مصالحه یا مبایعه ملکی که به‌عنوان مهر برای عروس در نظر گرفته شده است، در حاشیه عقدنامه در سال‌های پس از عقد به چشم می‌خورد. بازخوانی کلی عقدنامه‌های دوره قاجار نشان می‌دهد مهریه برخلاف روزگار کنونی که عمدتا توافقی و ظاهری است، پدیده‌ای کاملا واقعی بوده و تا اندازه‌ای زیاد پشتوانه اقتصادی زن به شمار می‌آمده است.

رفتارشناسی نسل‌های پیشین، از مهم‌ترین سودمندی‌های مطالعه و بررسی مهریه در عقدنامه‌های دوره قاجار به شمار می‌آید. این اسناد ما را در درک اخلاقیات حاکم بر جامعه آن روز یاری می‌دهد. نوع اقلام و میزان وجوه نقدی مندرج در مهرنامه‌ها نشان‌دهنده موقعیت اجتماعی و دیگر ویژگی‌های صاحبان آنها است. میزان مهریه بر حسب زمان و موقعیت اجتماعی عروس و داماد متفاوت بوده است. شواهدی از این تفاوت‌ها در منابع عهدقاجاریه می توان یافت. افزون‌بر میزان مهریه، نوع اقلام یادشده نیز اطلاعاتی سودمند دربر دارد. بیشتر اقلام مهریه‌ها در دوره قاجاریه، محصولات تولیدی مانند زمین، باغ، قنات و احشام است که زندگی مبتنی‌بر اقتصاد کشاورزی و شبانی را نشان می‌دهد. با آن‌که در شرایط مهریه، معلوم بودن تفصیلی موارد مهریه شرط نیست، اما گذشتگان، تأکید و دقتی ویژه در این مسأله داشتند؛ این نکته، جایگاه والای ارزش‌های اخلاقی و سلامت اقتصادی مردمان جامعه آن روزگار را به نمایش می‌کشد. دقت در صفات، اوزان و مقادیری که در کنار اقلام مهریه آورده شده است، همه از دقت‌نظر، تعهد اخلاقی و غنای محتوایی مهرنامه‌های آن دوره نشان دارد. نکته مهم دیگر درباره اقلام مهریه این است که اقلام یادشده، معمولا وسایل ضروری و سرمایه لازم برای آغاز یک زندگی ساده را دربر می‌گرفته‌اند. جالب این‌که تهیه این وسایل ضروری زندگی برعهده داماد یا پدر وی بوده است. در عقدنامه‌های امروزی اما چنین چیزی دیده نمی‌شود و خانواده دختر وسایل و امکانات لازم را با نام جهیزیه تهیه می‌کنند. میزان و اقلام مهریه درگذشته همچنین سطح اقتصادی و اجتماعی زوج‌ها را نشان می‌دهد. تفاوت در اقلام مهریه تنها از طبقه اجتماعی برگرفته نبود، که بافت فرهنگی، موقعیت اقلیمی و مشاغل صاحبان‌شان در تعیین نوع آنها موثر بوده است. ساکنان شهر‌ها و روستاها از اقلامی گوناگون برای مهریه بهره می‌بردند. به‌عنوان مثال در بافت زندگی روستایی و دامداری برای مهریه، از گاو، گوسفند، زمین و مزرعه بیشتر استفاده می‌شد. هنگامی که از طلا و نقره و جواهرات و املاکی چون خانه و باغ سخن به میان می‌آید، با خانواده‌ای مرفه روبه‌رو می‌شویم. کنیز و غلام نیز از مواردی است که در عقدنامه‌های خانواده‌های مرفه شهری دیده می‌شود. در عقدنامه‌های روستایی، اقلام مهریه معمولا ساده و به‌صورت ابزار و وسایل تشکیل شروع یک زندگی مشترک بوده است؛ این خانواده‌ها اقلامی مانند ظروف مس و چدن، لباس،  مزرعه فرش و گلیم، مهر

 می کردند. کتاب قرآن نیز در هر دوره، بخش جدایی‌ناپذیر عقدنامه‌ها بوده است که با توجه به سطح طبقاتی جامعه، متفاوت بیان می شد. در برخی قباله‌ها، تنها یک جلد کلام‌الله مجید، بدون پرداختن به جزییات به عنوان مهر یاد شده است. در مواردی دیگر از قرآن دست‌نویس خطی که ارزش مادی بالا نیز داشته است، سخن به‌میان می‌آید. در بیشتر موارد در عقدنامه‌ها، مبلغ دقیق مهریه مشخص و سپس اختصاص هر مقدار آن به اجناس و اقلام گوناگون بیان می شد. به‌عنوان نمونه، مهریه فردی با مقدار «صدوچهل تومان معادل یکهزار و چهارصد عدد ریال مظفرالدین‌شاهی، لباس چهل تومان، ملک در حوالی میدان قتلگاه هفتاد تومان، طلا سه مثقال ١٠ تومان، پنج من مس ١٠ تومان، فرش ١٠ تومان» تعیین شده است. مهریه تعیین شده در مواردی کاملا برعهده داماد بوده؛ گاه بخشی از آن نقدا پرداخت می‌شده است. تعیین مهریه برای زن در آیین ازدواج، از دوران قدیم در ایران رواج داشته و در گذر تاریخ به فراخور دگرگونی‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، تغییر کرده است. با وجود تشابهاتی که میان نوع مهریه در ادوار گوناگون وجود داشته، تفاوت‌هایی نیز به چشم می‌خورد. مهریه برخلاف روزگار کنونی، در دوره‌های گذشته، بیشتر جنبه واقعی داشته و تعیین نوع و مقدار آن با جایگاه اجتماعی و توان اقتصادی افراد متناسب بوده است. مهریه در همه دوره‌های تاریخی، به گونه‌ای حق همیشگی زنان برشمرده می‌شده است و داماد و خانواده او موظف بودند آن را به شیوه مقرر در عقدنامه و مهرنامه بپردازند. همین مسأله موجب می‌شد، در تعیین نوع و مقدار آن واقعیات اقتصادی داماد و خانواده‌اش درنظر گرفته شود تا بتوانند از عهده پرداخت آن برآیند.

روزنامه شهروند

سایر تصاویر