خیرات برای پاکیزگی مردمان

1394/6/30 ۱۰:۳۷

ساخت بناهای عام‌المنفعه به‌عنوان سنتی نیک در بستر تاریخ ایران، نمودهایی فراوان دارد تا جایی که اکنون نیز آثار و برجای‌مانده‌هایی از این بناها را در گوشه و کنار هر شهر و روستا شاهدیم. این مسأله علاقه ایرانیان به برجای‌نهادن نام نیک در گذر روزگار می‌نمایاند و نیز عمل به مرام‌نامه‌های جوانمردی و موازین اخلاقی را به گونه‌ای روشن می‌کند. با در نظر گرفتن آن‌که شهرنشینی در دوره‌های گذشته برخلاف امروز که به شیوه‌ای بی‌رویه چهره شهرها را دگرگون می‌کند، نظم و سیاقی نظامی قابل‌توجه داشته است.

بازشناسی حمام‌های خیریه و موقوفه در تاریخ دوره صفوی

آمنه ابراهیمی: ساخت بناهای عام‌المنفعه به‌عنوان سنتی نیک در بستر تاریخ ایران، نمودهایی فراوان دارد تا جایی که اکنون نیز آثار و برجای‌مانده‌هایی از این بناها را در گوشه و کنار هر شهر و روستا شاهدیم. این مسأله علاقه ایرانیان به برجای‌نهادن نام نیک در گذر روزگار می‌نمایاند و نیز عمل به مرام‌نامه‌های جوانمردی و موازین اخلاقی را به گونه‌ای روشن می‌کند. با در نظر گرفتن آن‌که شهرنشینی در دوره‌های گذشته برخلاف امروز که به شیوه‌ای بی‌رویه چهره شهرها را دگرگون می‌کند، نظم و سیاقی نظامی قابل‌توجه داشته است. همچنین با درک این موضوع که زندگی‌ها در دوره‌های گذشته همچون امروز از هم جدا نبوده و نیازهای مردم را به زندگی گروهی و ارتباط بیشتر با یکدیگر می‌کشانده است، موضوع بنای مکان‌هایی عام‌المنفعه همچون حمام در تاریخ اجتماعی ایران اهمیت می‌یابد. حمام‌ها کارکردهایی گوناگون برای زندگی روزانه و جاری مردم داشته‌اند. حمام‌ها براساس الگوی شهرسازی قدیم، کنار مسجد، خانقاه یا کاروانسرا ساخته می‌شد. حمام‌های وقفی با حمام‌های عمومی تفاوت نداشتند. باتوجه‌به آن‌که در احکام دین به بهداشت و پاکیزگی توجهی ویژه شده است، بیشتر حمام‌ها در کنار مسجدها بنا می‌شد تا عبادت مردم با حضوری پاکیزه ممکن شود. حمام‌های قدیم، کارکردهایی چندگانه داشتند. جز در موضوع بهداشت و پاکیزگی عمومی، معالجات پزشکی چون حجامت نیز در آنجاها انجام می‌گرفت. همچنین مکانی برای اجرای مراسم ویژه جشن ازدواج یا خواستگاری و تفریح، خبررسانی و سرشماری و حتی مناظره‌های علمی و فرهنگی به شمار می‌آمد، بنابراین وجود حمام‌ها آن هم در جاهای نزدیک و در دسترس، ضرورتی گریزناپذیر بود. این مسأله با درنظر گرفتن اهمیت پاکیزگی و احکام مذهبی نزد واقفان و نیکوکاران اهمیتی چندان می‌یافت.

حمام‌های وقفی براساس وقف‌نامه فعالیت می‌کردند؛ بدین معنا که درآمد به دست‌آمده از آن برای اموری که واقف تعیین کرده بود، مصرف می‌شد. وقف‌نامه‌های برجای مانده از بناهای وقفی و در این‌جا حمام‌ها، نشانی روشنی از گونه‌های نیاز جامعه آن روزگار به شمار می‌آید و بازتابی از شیوه و رویکرد تفکر مذهبی، اجتماعی و فرهنگی است که در هر دوره قابل ملاحظه است. بیشتر وقف‌نامه‌ها که شماری زیاد از اسناد تاریخی را نیز دربرمی‌گیرند، افزون‌بر این، نشان‌دهنده این واقعیت تاریخی‌اند که مردم نیکوکار در دل روزگاران گذشته چگونه نیاز همگان را مورد توجه قرار داده، برطرف می‌ساختند. رفاه‌اجتماعی و گونه‌ای برابری در برخورداری از امکانات گوناگون، برآیند اینگونه موقوفات است.

سنت وقف در روزگار حکومت صفویان (سده‌های دهم و یازدهم هجری)، در ایران سکه‌ای رایج داشته است. رونقی که از جنبه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در این روزگار بر سرزمین ایران حکمفرما شد، به مردم به‌ویژه مال‌داران و اعیان اجازه می‌داد در مسیر نیکوکاری بیشتر گام بردارند. از همین‌رو در روزگار حکومت صفوی، حمام‌های وقفی نیز همچون دیگر بناهای عام‌المنفعه در جای‌جای شهرها و روستاها بیش از گذشته سربرآوردند. همین مسأله ما را راه‌می‌نمایاند تا به آن دوران سفر کنیم، به اصفهان درخشان عصر صفوی و نیز خراسان، تا از حمام‌های وقفی و سازوکار فعالیت آنها آگاهی بگیریم.

قصه‌ای که بر حمام خسرو آقا رفت

دوره صفوی به دلیل گرایش پرشمار به وقف، بی‌تردید روزگاری درخشان در تاریخ چند سده اخیر ایران به شمار می‌آید. درخشش چنین پدیده‌ای در پناه رویکردهای مذهبی و اخلاقی و در کنار معماری شکوهمند این روزگار، از ویژگی‌های مهم زندگی اجتماعی روزگار صفوی است. در پناه امنیت، آرامش و رفاه اقتصادی و نیز توجه حاکمان به حوزه‌های هنر و هنرمندان و در نتیجه‌ اطمینان خاطر افراد مرفه و نیکوکار به چنین قلمرویی، می‌بینیم رفع نیازهای مردم کوچه و بازار در زمره مسائل مهم جای می‌گیرد. بی‌مناسبت نیست آغازگاه این نوشتار، درباره حمامی کلید بخورد که بر اثر بی‌تدبیری و بی‌اعتنایی به آثار تاریخی در دهه‌های اخیر، امروز دیگر اثری از آن بر جای نیست؛ حمام خسرو آقا در اصفهان! فردی به همین نام که از خواجگان حرم شاه سلیمان صفوی بود، این بنای وقفی تاریخی را در دوره صفوی پایه‌گذارد. حمامی تاریخی که تا دهه ٧٠ خورشیدی پابرجا بود، در ‌سال ١٣٧٤ خورشیدی بر اثر سیاست‌های نادرست شهری شبانه نابود شد.

حسین نورصادقی درباره این حمام می‌نویسد «حمام خسرو آقا که یکی از خواجگان سلاطین صفوی ساخته... در میدان معروف به چهار حوض ساخته شده. جامه‌خانه و گرم‌خانه آن بسیار قشنگ و بااسلوب ساخته شده بود. اما در این اواخر به واسطه خیابانی موسوم به سپه که در مقابل آن انداخته‌اند از وجاهت اولیه افتاده است». پس از آن نیز همان‌گونه که آمد حمام به کلی ویران شد. محمد اصفهانی در کتاب «نصف جهان فی تعریف اصفهان» حمام خسرو آقا را از نظر معماری، استحکام و زیبایی، کم‌نظیر توصیف کرده است. پاسکال کست، سیاح فرانسوی دوره قاجار نیز عکسی از سربینه این حمام برداشته است. نکته قابل‌توجه درباره خسرو آقا آن است که چون وی از خواجگان حرم بوده و خواجگان از نظر جسمی امکان فرزندآوری نداشتند، بنابراین در زندگی، تنها برای خود ثروتی می‌اندوختند؛ ثروتی که فردی همچون خسرو آقا ترجیح داد آن را برای مردم و رفاه عمومی خرج کند و ثوابی را برای آخرت فراهم آورد.

حمام مهدی‌قلی بیک در جوارحرم امام هشتم

ارادت و توجه صفویان به آستان قدس رضوی، وقف بدین آستان را چشمگیر می‌کرده است. صفویان چه شاهان، چه بزرگان و درباریان، چه از میان مردم مرفه آن دوران، موقوفاتی بسیار به آستان آن امام اختصاص می‌دادند. پیرامون حرم امام رضا(ع) کنار مسجد شاه و در نزدیکی بازار بزرگ که امروزه تنها یک راسته از آن برجای مانده، حمامی به نام مهدی‌قلی بیک جای دارد. این حمام، وقفی و از روزگار شاه عباس یکم بر جای مانده است. حمام مهدی‌قلی بیک، گستره‌ای بیش از حمام‌های معمولی دارد. بخش زنانه در دهه ٥٠ خورشیدی به آن افزوده شد که معماری اصلی حمام را برهم زد. همین مسأله اما نشان‌دهنده آن است که مردم از حمام یادشده تا مدت‌هایی دراز بهره می‌گرفته‌اند. آگاهی‌هایی چندان درباره واقف یعنی مهدی قلی‌بیک در دست نداریم. تنها می‌دانیم او از امیران ترک خراسان بوده و در چند جنگ مهم آن دوران حضور داشته است. وقف‌نامه‌ای از این حمام در آستان قدس‌رضوی موجود است که براساس آن می‌توان دریافت این حمام که در محله سرسنگ جای گرفته، مدتی به حمام شاه نام‌بردار بوده، از آن‌رو که کنار مقبره امیر ملکشاه بنا شده است. حمام مهدی قلی‌بیک با چند دهنه دکان که کنار آن جای داشته بر آستان قدس رضوی بنا شده بود. همچنین یک قطعه باغ در ساوجبلاغ کرج، یک رشته قنات معروف به قنات مسجد شش دانگ مزرعه گازرگاه در بلوک تبادکان و شش دانگ مزرعه در بلوک زراب برای تأمین نیازهای حمام و دکان و دیگر تشکیلات پیرامون حرم بر آن وقف و تولیت‌شان به آستان قدس‌رضوی واگذارده شده بود.

حمام‌هایی دیگر در اصفهان عصر صفوی

چند حمام دیگر موقوفه به جز حمام خسروآقا، در اصفهان، پایتخت صفویان به‌عنوان مرکز گردهم آمدند شخصیت‌های گوناگون درباری و بزرگان مملکتی به چشم می‌خورد. سرشماری حمام‌های عمومی اصفهان تا چند‌سال گذشته، عدد هفتاد و دو حمام را به دست می‌دهد که بیشترشان وقفی بوده است. حمام دردشت اصفهان ازجمله آنها است که به حمام بازارچه نیز شهره است. این حمام همان‌گونه که از نامش برمی‌آید در محله دردشت و در نزدیکی مسجد آقانور جای گرفته است. اصفهان سده‌های پی‌درپی، دو محله اصلی جوباره و دردشت را دربرمی‌گرفته که تا اوایل دوران صفوی نیز برقرار بوده‌اند. پایتخت در دوره شاه عباس یکم با رویکردهایی که این شاه صفوی در پیش می‌گیرد، گسترش یافته، ساختمان‌ها و بناهایی پرتعداد بدان افزوده می‌شود. آقانور ازجمله رجال در دوره سلطنت شاه‌عباس یکم و شاه صفی به شمار می‌آید که این حمام را بر مسجد وقف کرده است. حمام ذوالفقاری نیز که در بازار شهر بنا شده و تاریخ ساخت آن به‌سال ٩٥٠ قمری بازمی‌گردد، موقوفه است. فردی با نام شیخ محمد صفی، مسجدی نیز همزمان با بنای این حمام کوچک و ساده، ساخته و وقف کرده است.

این کوته‌واره تنها نمونه‌هایی اندک اما مهم از وقف حمام در دوره صفوی را دربرمی‌گیرد و بازمی‌شناساند. با درنظر گرفتن این‌که وقف اینگونه مکان‌های عالم‌المنفعه در دوره‌های پیش و پس از صفوی نیز مورد توجه بوده است، می‌توان به روشنی دریافت نیکوکاران در گذر تاریخ ایران، ساخت چنین مکان‌هایی را همچون ضرورتی برای جامعه می‌نگریسته‌اند؛ ضرورتی که لازم است به جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی آن بیش از گذشته توجه شود و پیامدهای آن بر زندگی مردم مورد مطالعه قرار گیرد.

روزنامه شهروند