گفت‌وگویی با نیما زاغیان، طراح و ایده‌پرداز پروژه اعتراضی ضد داعش

1394/6/25 ۰۹:۳۳

شاید بسیاری از مخاطبان در ابتدا اظهار کنند اعتراض به اقدامات تخریبی داعش در سایت‌های باستانی عراق و سوریه بی‌فایده است، اما اگر هیچ اقدامی صورت نپذیرد، بهتر است، یا اینکه با صدایی بلند به اعتراض و کنش فعال بپردازیم؟ کدام‌یک در تاریخ ثبت خواهد شد؟ این کنشی است که از ایران آغاز شده؛ کشوری که در دهه اخیر مورد اتهام‌های متعددی قرار گرفته است. حال، همین کشور و هنرمندانش پیشگام حرکتی فعال شده‌اند. این چکیده و فحوای کلام نیما زاغیان بود؛ هنرمندی که طراح پروژه آنتی‌داعش است و دغدغه‌های هنرمندان ایرانی را به زبان و کلام می‌آورد. در فرصتی کوتاه با وی به گفت‌وگو نشستیم تا با کلیات طرح وی بیشتر آشنا شویم.

در برابر ویرانگری

نيما توسلي: شاید بسیاری از مخاطبان در ابتدا اظهار کنند اعتراض به اقدامات تخریبی داعش در سایت‌های باستانی عراق و سوریه بی‌فایده است، اما اگر هیچ اقدامی صورت نپذیرد، بهتر است، یا اینکه با صدایی بلند به اعتراض و کنش فعال بپردازیم؟ کدام‌یک در تاریخ ثبت خواهد شد؟ این کنشی است که از ایران آغاز شده؛ کشوری که در دهه اخیر مورد اتهام‌های متعددی قرار گرفته است. حال، همین کشور و هنرمندانش پیشگام حرکتی فعال شده‌اند. این چکیده و فحوای کلام نیما زاغیان بود؛ هنرمندی که طراح پروژه آنتی‌داعش است و دغدغه‌های هنرمندان ایرانی را به زبان و کلام می‌آورد. در فرصتی کوتاه با وی به گفت‌وگو نشستیم تا با کلیات طرح وی بیشتر آشنا شویم.

****

پروژه «آنتی‌داعش» دارای چه ویژگی‌های است؟

پروژه آنتی‌داعش که عنوان کامل آن «همبستگی هنرمندان در اعتراض به تخریب میراث باستانی بشری» است، پروژه‌ای چند بخشی است؛ بخش آغازین آن صرفا شامل اعلام حضور هنرمندان و اندیشمندان است که به تخریب گسترده و سازماندهی‌شده میراث باستانی بشری توسط داعش اعتراض دارند. در این بخش، هنرمندان بیانیه‌ای را امضا کرده‌‌اند که مضمون آن اعلام اعتراضی فعال به این تخریب وحشیانه است. سعی من بر آن است تا این صدای اعتراض هرچه رساتر باشد و به همین دلیل فقط به هنرمندان و رسانه‌های داخلی ایران بسنده نکرده و نخواهیم کرد، هرچند یکی از تأکید‌های اصلی پروژه این است که چنین حرکت اعتراضی‌ای از خاورمیانه و از ایران آغاز شده است؛ توسط یک کیوریتور ایرانی و با اعلام حضور هنرمندان، نویسندگان و اندیشمندان ایرانی. این مسئله از آن جهت حائز اهمیت است که برخلاف دیدگاه سوءتفاهم‌برانگیز و اشتباه غرب به مردمان خاورمیانه و ایران است؛ افکار عمومی جهان در این‌باره باید بپذیرد کوتاهی و بی‌اعتنایی آنان را نخبگان ایرانی جبران کرده‌اند. به گمان من، رسانه‌های جهانی و فعالان حوزه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در سراسر جهان، آنچنان که باید این فاجعه را جدی نگرفته‌‌اند و حتی می‌توان گفت بر آن چشم بر بسته‌‌اند؛ میراث‌های بشری مانند شهر باستانی تدمور (پالمیرا)، شهر باستانی نمرود، گنجینه‌های موزه باستان‌شناسی موصل و... پایه‌های ابتدایی تمدن بشری‌اند. نخستین مدنیت‌ها از بین‌النهرین آغاز شده‌‌اند و میراثی که امروزه از آن بر جای مانده،  نه‌فقط نشانگر هویت و قدمت باستانی ِمدنیت در خاورمیانه است، بلکه متعلق به تمامی بشریت است. 

چه شد که به فکر اعتراض به تروریست‌های داعش افتادید؟ آغاز این ایده از کجا بود؟

اعتراض صرف به داعش امر تازه‌ای نیست و تا آنجا که من اطلاع دارم، حتی پیش از شکل‌گیری این پروژه نیز جمع کوچکی از هنرمندان ایرانی کوشیده‌‌اند به داعش اعتراض کرده و اعتراض خود را در قالب اثر هنری منعکس کنند. اما تأکید اصلی پروژه آنتی‌داعش بر تخریب میراث بشری است.

ماجرا برای من از روزی آغاز شد که خبر تخریب داعش در موزه موصل را دیدم و شنیدم؛ برای من که همواره دغدغه فرهنگ و هنر تاریخی- باستانی را داشته‌ام، این فاجعه‌ای هولناک بود. از همان روز ایده این پروژه به ذهنم رسید و با خود گفتم در برابر بی‌اعتنایی جهان به این فاجعه باید کاری کرد. متأسفانه این ویرانگری به همین‌جا ختم نشد و کمی بعد به شهر باستانی نِمرود و سپس به پالمیرای چهارهزار ساله رسید. از اینجا بود که عملا برای این پروژه گام برداشتم. در همان روزها «آنیما احتیاط» نیز در تلاش برای طرح حرکتی با عنوان هنر علیه داعش بود و به سبب دوستی و نزدیکی‌ام به او، پیشنهاد دادم این دو پروژه در هم ادغام شوند، چراکه آنچه من در نظر داشتم ابعادی بسیار گسترده‌تر از برگزاری نمایشگاهی در یکی از گالری‌های تهران بود. اما در گفت‌وگوهایمان به علت اختلاف نظری که وجود داشت (که همانا تأکید من بر میراث بشری بود)، این همراهی ممکن نشد. البته حرکت آنیما احتیاط باوجود اختلاف سلیقه‌هایمان مورد تأیید و حمایت من و پروژه آنتی داعش است و بی‌شک از کمک‌ها و همراهی‌های عملی نیز به ایشان دریغی نخواهیم داشت. به‌گمانم، در این مسیر، ما همه بر یک کشتی سوار هستیم. در ادامه پیشبرد پروژه، علیرضا امیرحاجبی هنرمند مفهومی، به یاری من آمد و من قدردان همراهی‌های همدلانه او در این پروژه هستم. و امروز پروژه آنتی‌داعش در پی اعلام رسمی خود (که در همین روزنامه در تاریخ هشتم شهریور صورت پذیرفت) به این حرکت هنری-اعتراضی، ادامه خواهد داد.

گفتید این پروژه بخش‌های دیگری نیز خواهد داشت، این بخش‌ها چه خواهند بود؟

پس از  فاز اول، پروژه وارد بخش اجرائی خود خواهد شد؛ در این بخش، هنرمندان بعد از اعلام آمادگی برای خلق اثر هنری و اعلام موافقت برای مشارکت عملی و اجرائی پا را از اعتراض و کنش سلبی ِ صرف  فراتر می‌گذارند و خواهند کوشید تا با کنشی عملی در جهت جبران تخریب میراث باستانی خاور‌میانه، گام بردارند.

صورت‌مسئله ساده است؛ داعش در کنشی سازماندهی‌شده می‌کوشد تمامی مظاهر تمدن و تاریخ در بین‌النهرین را نابود کند؛ تمدنی که بیش از پنج هزار سال قدمت دارد که حتی در سده‌ها و هزاره‌های بعدی تأثیر فراوانی بر تاریخ منطقه داشته‌اند. حتی می‌دانیم ایرانی‌های باستان در هنر و معماری و شهرسازی و سایر مظاهر تمدن، بسیار وام‌دار مدنیت‌های بین‌النهرینی هستند؛ پس درواقع این ماجرا با تاریخ و تمدن ما نیز بی‌ارتباط نیست.

اما کنش هنرمندان معاصر در قبال نابودسازی تمدنی چه خواهد بود؟ هنرمندانی که به این پروژه پیوسته‌‌اند، خواهند کوشید با تولید آثار هنری، به صورتی نمادین، تمدنی جایگزین ارائه کنند؛  آنچه من به عنوان طراح و کیوریتور این پروژه در نظر دارم، بر‌ساختن نمادین ِتمدنی جایگزین و خیالی است که درواقع آثار باستانی آن همان تولیدات و آثار هنری هنرمندان است؛ تصور کنید وارد موزه‌ای می‌شوید و در نگاه نخست آن موزه پر از اشیا و نگاره‌ها و مستندات و بازمانده‌های یک تمدن تاریخی است؛ اما در نگاهی دقیق‌تر درمی‌یابید این اشیا درواقع باستانی نیستند بلکه آثار هنریِ دست‌کار هنرمندان معاصری هستند که کوشیده‌‌اند نوعی «وانمودگی باستانی» خلق کنند. البته این اشیا و نگاره‌ها به هیچ‌وجه سعی در بازنمایی یا بازسازی مستقیم آثار تمدن‌های بین‌النهرینی ندارند، بلکه صرفا با الهام از میراث بشری ِ این سوی جهان، دست به خلق تمدنی ناموجود زده‌‌اند که درعین‌حال، نوعی آلترناتیو برای اشیا و میراث نابودشده توسط داعشند. این به همان وجه تمایز هنرمند و تفاوت ِ نوع اعتراضش به فجایع تخریبی است. این همان چیزی است که اعتراض فعال می‌گوییم؛ به عبارت دیگر، «کنش ایجابی» به جای پرداختن به «واکنش سلبی».

روند پیشرفت این پروژه تاکنون چگونه بوده است، آیا به حدود مطلوبی که برای آن در نظر گرفته بودید، نزدیک بوده است؟

اگرچه کمتر از دو هفته از اعلام رسمی این پروژه می‌گذرد، اما حاصل تلاشی چند ماهه بوده است؛ از زمان شکل‌گیری ایده در ذهن من تا دعوت از هنرمندان و جمع‌کردن امضاها. روند پروژه برای من بسیار امیدبخش بوده و هست؛ از همان گام‌های ابتدایی، بسیاری از هنرمندان برجسته و نامدار و نیز اندیشمندان و فعالان حوزه فرهنگ با پروژه «آنتی‌داعش» همراه شدند؛ هنرمندان خوش‌فکر و ارزشمندی مانند آیدین آغداشلو، پرویز تناولی، کامران عدل، کامبیز درم‌بخش، آلفرد یعقوب‌زاده، کورش شیشه‌گران، جمشید بایرامی، نادر مشایخی، کریستف رضاعی، شهرام کریمی، سمیرا علیخانزاده، واحد خاکدان، افشین ناغونی، سیمین کرامتی، بهروز بقایی، حسن معجونی  و... و بیش از ٦٠ هنرمند دیگر، با حسن نیت تمام و از همان گام‌های اول به این پروژه پیوستند. تعداد هنرمندانی که از امضای بیانیه و پیوستن به این اعتراض فعال اجتناب کردند، واقعا انگشت‌شمار بود.

آیا نهادها یا سازمان‌هایی از این پروژه هنری- اعتراضی حمایت کرده‌‌اند یا پروژه  برای آغاز فعالیت، پشتیبانی خاصی از نهاد و سازمانی گرفته است؟

در ابتدا خیر. تأکید داشتم پروژه آنتی‌داعش کاملا مستقل و بر پایه مشارکت خودانگیخته هنرمندان ایرانی باشد. از همین‌روی، با اینکه بی‌شک می‌توانستم در آغاز هم از پشتیبانی نهاد‌های دولتی و غیردولتی و حتی نهاد‌های بشردوستانه بین‌المللی استفاده کنم، ترجیح دادم شکل‌گیری هسته این پروژه کاملا مستقل باشد. درواقع آغاز این پروژه با ایده شخصی من، همکاری  دوست عزیزم علیرضا امیرحاجبی و اعلام حضور و همراهی صمیمانه هنرمندان بود. اما بی‌شک در روند پیشبرد پروژه حمایت فعال نهادهای بسیاری، چه در داخل و چه در خارج از ایران را طلب خواهیم کرد؛ چه نهادهایی که مستقیما به فعالیت‌های صلح‌طلبانه و بشردوستانه اهتمام دارند و چه حتی نهادهای دیگری که تمایل داشته باشند در این امر مهم همراهی و همکاری کنند. من از همین‌جا اعلام می‌کنم پروژه آنتی‌داعش، در عین حفظ استقلالش، تمایل خود را برای همکاری و دریافت پشتیبانی  از نهادها و سازمان‌های مربوطه ابراز می‌دارد؛ از سازمان میراث فرهنگی تا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، از موزه‌ها تا بخش‌های خصوصی هنری. بی‌تردید، این پروژه، حرکتی فرهنگی- انسانی است و  به‌دور از از هرگونه گرایش سیاسی و جناحی، دست‌هایی که به خیرخواهی و حمایت به سویش دراز شوند را می‌فشارد.

روزنامه شرق