حماسه‌سرایی در جهان / ژرار شالیان - ترجمه دکتر علی‌‏اصغر سعیدى - بخش دوم

1394/5/28 ۰۹:۲۶

رزمنامه‌‏هاى اسلاوهاى جنوبى، از قبیل صربها، مقدونی‌ها، مسلمانان بوسنى و کروات‌ها، بسیار فراوان و متنوع است و در همه آنها موضوع اشغال این سرزمینها به دست عثمانی، از قرن چهاردهم تا قرن نوزدهم و حتى بعضى تا سال ۱۹۱۱، مطرح و تشریح گردیده است. تمامى این دیار، سرزمینهاى آسیب‌‏پذیرى بودند که مرزشان را قدرت سلاح تعیین می‌‏کرد و بر سر آنها میان سلسله‌ هابسبورگ۱ و عثمانیها جنگ و ستیز دائمى ادامه داشت و سرزمین یوگسلاوى به میدان این نبرد تبدیل شده بود. مرزهاى مشترک نظامى به‌‏‌‏‌‏ تصرف کسانى درآمده بود که شاهان ‌هابسبورگ آنها را گرنزر (Grenzer) می‌‏نامیدند

 اشاره: در بخش نخست این نوشتار گزیده‌ای از حماسه‌های مللی همچون بابل، هند و یونان مطرح شد. در ادامه به موارد دیگری اشاره شده که در پی می‌آید.

اسلاوها

رزمنامه‌‏هاى اسلاوهاى جنوبى، از قبیل صربها، مقدونی‌ها، مسلمانان بوسنى و کروات‌ها، بسیار فراوان و متنوع است و در همه آنها موضوع اشغال این سرزمینها به دست عثمانی، از قرن چهاردهم تا قرن نوزدهم و حتى بعضى تا سال ۱۹۱۱، مطرح و تشریح گردیده است. تمامى این دیار، سرزمینهاى آسیب‌‏پذیرى بودند که مرزشان را قدرت سلاح تعیین می‌‏کرد و بر سر آنها میان سلسله‌ هابسبورگ۱ و عثمانیها جنگ و ستیز دائمى ادامه داشت و سرزمین یوگسلاوى به میدان این نبرد تبدیل شده بود. مرزهاى مشترک نظامى به‌‏‌‏‌‏ تصرف کسانى درآمده بود که شاهان ‌هابسبورگ آنها را گرنزر (Grenzer) می‌‏نامیدند. گرنزرها، مجموعه‌‏اى از مرزنشینان بودند که از عده‌‏اى چریک، از جمله سواره نظام صربى، پاندور۲هاى کرواتى، و استرلیوهاى آلبانیایى مسیحى تشکیل یافته بودند و اینها جنگجویانى بودند که جز براى جنگیدن و همیشه به جنگ و جدال مشغول بودن، انگیزه دیگرى در زندگى نداشتند. در این منطقه از قاره اروپا، عصر قهرمانى و ابراز شجاعت، عصرى طولانى و بسیار پر دوام بود.

رزمنامه‌‏هاى اسلاوهاى جنوبى را می‌‏توان به چندین گروه تقسیم کرد: آثار رزمى مربوط به صربستان قرون وسطى؛ منظومه‌‏هاى مربوط به کوزوو؛ منظومه‌‏هاى مارکوکرالیویچ؛ منظومه‌‏هاى ‌هاییدوک‌‏ها؛ منظومه‌‏هاى اسلاوهاى مسلمان شده؛ منظومه‌‏هایى درباره رهایى صربستان و مونته‌‏نگرو و هرزگوین.

نخستین کتاب رزمنامه‌‏اى که نام مارکو کرالیویچ را به عنوان یک قهرمان بر سرزبانها انداخت، در سال ۱۵۵۶ منتشر شد. در قرن هجدهم کاسیچ میوسیچ به گردآورى تعدادى از منظومه‌‏ها همت گماشت که متنشان به آلمانى و ایتالیایى ترجمه گردیده است. در عصر رمانتیک و نیز چندى پیش، مجموعه شایان توجهى از این منظومه‌‏ها یکجا جمع‌‏آورى گردید که از ده مجلد تجاوز می‌‏کرد و دو جلد آن مشتمل بر رزمنامه‌‏هاى اسلاوهاى مسلمان بود. در روایت حماسى صربها، از حوادث مربوط به تکوین عالم و یا از مطالب اساطیرى، هیچ بازتابى مشاهده نمی‌‏شود؛ اما همه‌‏اش سخن از قهرمانان کم و بیش تاریخى است و نقش ماجراهاى فوق طبیعى در این منظومه‌‏ها بسیار اندک و کم‌‏رنگ است.

ترانه‌‏ها یا به اصطلاح محلى پسمه(Pesme)ها را، که در ستایش پیروزیهاى درخشان خاندانهاى بزرگ ساخته بودند، در صربستان دوره قرون وسطى به همراهى ساز گوسله می‌‏خواندند و این ترانه‌‏ها، با نوعى از منظومه‌‏هاى غربیان، که در آنها شاعران آهنگساز کارهاى برجسته زمین‌‏داران بزرگ را تعریف و تمجید می‌‏کردند، فرق چندانى ندارند.

رویداد عمده در تاریخ صربستان، همچنین در آن بخش از سرزمین بالکان، عبارت از جنگ کوزوو است (۱۳۸۹) که نتیجه جنگ به اشغال پانصد ساله آن سرزمینها توسط عثمانیها (۱۳۸۹ـ ۱۸۷۸) انجامید. جنگ کوزوو در واقع جنگى سرنوشت‌‏ساز بود، بدین معنا که تکلیف جمعیت عظیمى را براى مدتى مدید معلوم و معین کرد. حال و هواى افسانه چنین ایجاب می‌‏کند که پهلوان حماسه، «میلوش اوبیلیچ» با آنکه تظاهر به فرار از میدان جنگ کرده است، توانسته باشد سلطان [عثمانى] را بکشد و در همان زمان امیر صرب ـ لازارـ مرگ را بر شکست ترجیح می‌‏دهد.

شکست وى ناشى از خیانتى بود که ووک برانکویچ با خارج کردن سربازانش از میدان نبرد، در آن جنگ مرتکب شد. بعد از این شکست، عده زیادى از صربها به مونته‌‏نگرو یا به نواحى شمال غربی‌‏آن سرزمین که هنوز استقلال خود را حفظ کرده بود، پناه بردند. پس از این واقعه است که چهره شاهزاده مارکو به صورت مظهر دفاع از بیوه‌‏ها، یتیمان و ستمدیدگان ظاهر می‌‏شود؛ اما در عین حال از ترکان و صربها به ‌‏علت سوء‌‏‌‏‌‏‌‏استفاده از امتیازاتى که در اختیار دارند، اندیشناک است.

ترانه‌‏هایى که به‌ هاییدوک‌‏ها اختصاص دارد، فراوان است.‌ «هاییدوک»‌‏ها عبارت از راهزنان مورد احترام و صاحب آوازه‌‏اى بودند که در سرزمینهاى بالکان، مجارستان و رومانى، در قبال صاحبان قدرت، بیشه‌‏زارها را به تصرف خود درمی‌‏آوردند و به سبب جرأت و شهامت‌‏شان و همچنین به علت دستگیرى از افراد نیازمند، مورد علاقه و ستایش روستاییان بودند.‌ هاییدوک‌‏ها در شورشهاى صربها علیه عثمانیها در سرتاسر قرن نوزدهم، نقش بسیار عمده‌‏اى داشتند. ترانه‌‏هاى «هاییدوک»ها که به ویژه در مونته‌‏نگرو طرفداران فراوان دارد، عبارت از یک رشته ترانه‌‏هایى است که در ستایش افراد جامعه آن روز سروده شده‌‏اند؛ کسانى که با ابراز شهامت و سرسختى تمام دست به انتقام و جنگهاى چریکى بی‌‏پایان علیه عثمانی و اسلاوها می‌‏زنند.

اسلاوهاى بوسنى و هرزگوین پس از گرویدن به اسلام، براى ابراز وفادارى نسبت به امپراتورى عثمانى، نام خود را عوض کردند و نامهاى ترکى روى خود گذاشتند و داستان و حماسه‌‏اى پرداختند که مطابق دیدگاه عثمانی‌‏ بود. درست در مواقعى که سلطان عثمانى در مخمصه‌‏اى گیر کرده است، پهلوان «جرزلز علی‌جا» در همان دم به کمکش می‌‏شتابد. این پهلوان کسى است که قهرمانان مسیحى را به مبارزه دعوت می‌‏کند. البته آثار حماسى اسلاوهاى مسلمان، به مرور و با گذشت ایام فراهم آمده است.

قفقاز

همانند کشورهاى بالکان، قفقاز هم سرزمینى کوهستانى است و سرشار از شور و حال قهرمانى. این منطقه با آنکه جاى امن و پناهگاه طبیعى مناسبى است و کوهها خود به‌‏ خود خط فاصله مذهبى (میان مسلمانان و مسیحیان) ایجاد کرده‌‏اند، در عین حال محل برخورد و تقابل نیروهاى ایران، عثمانى و روسیه هم بوده است. ضمناً چون منطقه‌‏اى است براى تبادل عقاید و تعاطى نظرها، بعید است که در چنین خطه‌‏اى از مخالفت و از جنگ و دعوا خبرى نباشد. در این منطقه، آثار هنرى و ادبى فراوانى از قومى به قوم دیگر به ارث رسیده، و هر کدام در دیگرى تأثیر متقابل گذاشته است.

«شهسوار ببرینه پوش» اثر روستا ولى، شاعر گرجى، نمونه بارزى بر این مدعاست. در این اثر با آنکه در اصالت و کمال آن جاى هیچ گونه تردید نیست، علاوه بر تأثیر مسیحیت، شباهت فراوان آن به آثار ایرانى دوره قرون وسطى نیز آشکارا مشهود است. اکنون ملىگرایى جدید در تعمیق شکافهاى موجود، و برجسته‌‏تر نشان دادن وجوه افتراق، نقش عمده‌‏اى به عهده گرفته است. دیگر آن زمانها گذشته و به قصه و افسانه پیوسته است که شاعر و نوازنده ارمنى، سایات نوا۳ در اوایل قرن هجدهم می‌‏توانست ترانه‌‏هاى عاشقانه‌‏اى به زبانهاى گرجى، ارمنى و ترکى آذرى بسازد و اینجا و آنجا همراه با ساز بخواند. قلمرو مسلمانانى که زبانشان فارسى، عربى، ترکى و کردى است، از حیث داشتن آثار حماسى، بسیار غنى و پربار است.

پی‌نوشتها:

۱ـ Habsbourg: نام سلسله‌‏اى از پادشاهان اروپایى که از سال

۱۲۷۸ تا ۱۹۱۸ در اتریش سلطنت می‌‏کردند.

۲ـ Pandour: مزدوران خشن و بی‌‏باکى که اولین دسته آنها از دهکده‌‏اى به همین نام واقع در مجارستان برخاسته است.م.

۳ـ Sayat Nova: هاروطون سایابیان، شاعر و هنرمند پرآوازه ارمنى که به علت مهارت در ترانه‌سرایى و آوازخوانى، عنوان سایات نوا، یا شاه آواز به خود گرفت. در سال ۱۷۲۲ در تفلیس به دنیا آمد و در سال ۱۷۹۵ چشم از جهان فروبست م.

روزنامه اطلاعات