خراش بر چهره چهارسوق ساوه

1394/5/26 ۱۲:۵۰

علی فرقانی: شهر تاریخی ساوه، که بنا بر روایات و اخبار موجود در قرون اول اسلامی شکل گرفته است از نمونه‌های بارز شهرهای واقع در مسیر کاروانی است و در محل تلاقی دو شاهراه عمده شرقی‌غربی و شمالی‌جنوبی قرار داشته و به همین لحاظ همواره در طول تاریخ شاهد تغییر و تحولات عظیم بوده است. مسجد جامع هزار ساله ساوه، منار مسجد میدان(453 ه.ق)، منار مسجد جامع(504 ه.ق) و تعداد زیادی از بناهای قرون مختلف اسلامی و بناهای فراوان موجود در بافت قدیمی شهر همچون آب انبارها، تیمچه‌ها، حمام‌ها و راسته‌ بازارها در قرن اخیر ظاهر کلی شهر را در طول زمان ترسیم می‌کند. همچنین ساوه از شهرهایی است که هنوز سیمای حصار تاریخی آن قابل رویت است.

علی فرقانی: شهر تاریخی ساوه، که بنا بر روایات و اخبار موجود در قرون اول اسلامی شکل گرفته است از نمونه‌های بارز شهرهای واقع در مسیر کاروانی است و در محل تلاقی دو شاهراه عمده شرقی‌غربی و شمالی‌جنوبی قرار داشته و به همین لحاظ همواره در طول تاریخ شاهد تغییر و تحولات عظیم بوده است.
مسجد جامع هزار ساله ساوه، منار مسجد میدان(453 ه.ق)، منار مسجد جامع(504 ه.ق) و تعداد زیادی از بناهای قرون مختلف اسلامی و بناهای فراوان موجود در بافت قدیمی شهر همچون آب انبارها، تیمچه‌ها، حمام‌ها و راسته‌ بازارها در قرن اخیر ظاهر کلی شهر را در طول زمان ترسیم می‌کند. همچنین ساوه از شهرهایی است که هنوز سیمای حصار تاریخی آن قابل رویت است.
در میان ابنیه تاریخی این شهر، بنای تاریخی گنبد چهار سوق که قدمت آن دست کم به پنج قرن پیش از این می‌رسد یکی از بناهای منحصربه فرد است که در درون بافت قدیمی شهر قرار دارد.
 گنبد چهارسوق در مجاورت مسجد انقلاب و جنوب غرب یکی از خیابان‌های مرکزی شهر ساوه به نام خیابان سلمان ساوجی(فلاحت) و در جنوب شرقی آب انبار چهارسو قرار گرفته است. قدمت این بنا طبق کاوش‌ها و مطالعات باستان‌شناسی به دوران صفوی باز می‌گردد.
"چهارسو" ‌یا "چهارسوق"، در مجموعه بازارهای سنتی ایران، محل تقاطع دو راسته اصلی بازار است‌ که معمولا در بیشتر شهرهایی که این اثر تاریخی در آنها جای گرفته، بر همین منوال است.
اما در مورد بنای گنبد چهارسوق شهر ساوه به دلیل عدم وجود مستندات تاریخی، نمی‌توان به وضوح قضاوت کرد که آیا این بنا محور اتصال راسته‌های بازار قدیم شهر بوده که با گذشت زمان و تخریب راسته‌ها، به صورت منفصل از مجموعه بازار قرار گرفته است و یا اینکه در مقطع زمانی خاص خود با کاربری خاصی مانند بازارچه محلی احداث شده است‌ که با وجود بناهایی مانند راسته بازار، مسجد سرخ، آب انبار و ... در مجاورت گنبد، این نظریه منطقی به نظر نمی‌رسد.
در دهه‌های گذشته و در ایام عاشورا از فضای داخل بنا به عنوان تکیه استفاده می‌شده‌ و به همین مناسبت این بنا در میان مردم شهر به نام تکیه چهارسوق نیز معروف است.
به لحاظ وضعیت ساختمانی، ساختمانی دوازده ترک بوده و از داخل دارای پلانی مدور است. در داخل بنا تعداد هشت حجره با پوشش طاق وجود دارد که در پی تعمیرات و مرمت‌های سنوات گذشته کف حجره‌ها در حدود یک متر بالا آمده است.
قاعده گنبد به قطر 14 متر و ارتفاعی به همین میزان از کف فعلی بناست. فرم گنبد در خارج به صورت پلکانی است که هر چه به راس نزدیک‌تر می‌شود از ضخامت آن کاسته می‌شود، به نحوی که ضخامت گنبد در انتها به حدود 50 سانتیمتر کاهش می‌یابد.
در قسمت فوقانی گنبد و ساقه آن، دریچه‌ها و روزنه‌هایی جهت نورگیری و تهویه فضای داخلی بنا تعبیه شده است. سازه بنا شامل مصالح آجری با گل آهک است و به لحاظ تزئینات، فضای زیر گنبد، شامل تزئینات کاشی‌کاری و گچبری است که متاسفانه با توجه به نوع کاربری بنا قبل از انقلاب و استفاده از بنا به عنوان انبار کاه اداره دارایی وقت و آتش‌سوزی به وقوع پیوسته در آن مقطع زمانی، بخش زیادی از تزئینات تخریب و دچار آسیب شد.
طرح و هندسه تزئینات کاشی‌کاری زیر گنبد، تقلیدی است از تزئینات گنبدخانه جنوبی مسجد جامع که با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ اجرا شده است. در درون شمسه‌های پاکار گنبد، تزئیناتی گچی به شکل ترنج‌های کامل در دو ردیف، دورتادور ساقه گنبد اجرا شده که در میان آنها اسماء چهارده معصوم(ع) و نقوش گل و بته و اسلیمی مشاهده می‌شود.
همچنین در پاکار گنبد اسماء مقدسه الله، محمد(ص) و علی(ع) به خط کوفی بنایی و با کاشی اجرا شده است. در طول سالیان متمادی که از عمر این بنا می‌گذرد کاربری‌های متفاوتی از قبیل بازارچه میوه و تره‌بار، تکیه و مکانی جهت انجام ورزش‌های باستانی(زورخانه) در این بنا جانمایی شده است.
این اثر تاریخی در سال 1356 به شماره 1382 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و پس از بازسازی و مرمت‌های انجام پذیرفته در 28 مرداد 1386 و به مناسبت روز جهانی صنایع دستی به عنوان موزه مردم‌شناسی شهرستان ساوه مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
از جمله آثار موجود در این موزه می‌توان به اسناد و کتب خطی، سکه‌ها و سفالینه‌های تاریخی، پیکرک‌هایی با پوشش سنتی مردم شهرستان در زمان قاجار و ... اشاره کرد. در شمال و شمال غربی این گنبد، بازار تاریخی شهر و مسجد سرخ(مسجد انقلاب) واقع شده و در غرب آن یک بازارچه کوچک بنام عباسیه(گذر عباسیه) با چند باب مغازه وجود دارد.
در جبهه غربی گنبد سابقا آب انباری وجود داشته است که به آب انبار چهارسو معروف بوده و امروزه فقط سردرب آن که در گذر عباسیه واقع است، باقیمانده و مخزن آن که از نوع مخازن مدور بوده، تخریب شده است.
تا دو الی سه دهه گذشته در فضای مقابل چهارسوق، محلات قدیمی شهر به نام محله عباسیه و محله شریف‌آباد قرار داشته است که امروزه به جهت اجرای طرح‌های توسعه شهری و ایجاد خیابان کشی‌های معاصر، دیگر اثری از این محلات وجود ندارد .
شرایط این موزه و محدوده آن چندان مناسب نیست.
به عقیده رئیس میراث فرهنگی ساوه ضعف مدیریت شهری و عدم وجود برنامه‌ریزی و تعامل بین ارگان‌های ذیربط از دلایل مهم در بوجود آمدن معضلاتی است که باعث بروز نابسامانی و آشفتگی در منظر شهری این قسمت از بافت مرکزی و تاریخی شهر و به مخاطره افتادن امنیت تنها موزه شهرستان شده است.
علی اکبر صدیف به ایسنا گفت: از مشکلات مهم این بخش از بافت تاریخی ساوه می‌توان به عدم وجود طرح مناسب و شایسته جهت محوطه مقابل چهارسوق، وجود کاربری‌های نامتناسب و ناهمخوان با ماهیت فرهنگی و تاریخی مرکز تاریخی شهر از قبیل پرنده‌فروشی‌های واقع در گذر عباسیه، تجمع کارگران فصلی، دست فروشان، معتادان، پارکینگ اتومبیل و ... در حریم این اثر تاریخی اشاره کرد.
وی با تاکید بر لزوم بهره‌مندی صحیح از ظرفیت‌های گردشگری این بنای تاریخی در شهر ساوه گفت: متاسفانه بر اثر غفلت صورت گرفته و اقدامی ناصحیحی که در گذشته پایه‌گذاری شده است، هم‌اکنون فضای مجاور این بنای ارزشمند تاریخی چهره ناخوشایندی به خود گرفته است.
وی با بیان اینکه استقرار برخی صنوف نظیر فروش پرندگان، عرضه خوراک طیور و دستفروش‌ها در شان این محوطه تاریخی ارزشمند نیست، تصریح کرد: قطعا چنین شرایط نامساعدی زمینه حضور گردشگران در این منطقه را تحت تاثیر قرار داده، به طوری که بوی نامطبوع محدوده فروش پرندگان آزاردهنده است.
اجرای طرح از "مسجد تا مسجد" به عنوان یکی از برنامه‌های مهم شهرداری ساوه با هدف ساماندهی اطراف بناهای تاریخی شهر ساوه که چند سالی از آغاز عملیات اجرایی آن می‌گذرد، مسکوت شده و کلنگ آن همچنان بر زمین باقی مانده است.
رئیس شورای اسلامی ساوه در خصوص این طرح با بیان اینکه عملیات اجرایی این طرح بزرگ در سال 88 با تصویب در شورای اسلامی شهر ساوه آغاز شد به ایسنا گفته بود: مقرر شده است که اجرای این طرح به صورت مشارکتی با حمایت استانداری، میراث فرهنگی و راه و شهرسازی استان مرکزی انجام شود.
"سید مرتضی ابطحی" با بیان اینکه در اجرای این طرح ایجاد یک محوطه فرهنگی‌تاریخی میان مسجد سرخ و مسجد جامع ساوه به طول یک کیلومتر پیش‌بینی شده است، افزود: اجرای طرح بزرگ مسجد تا مسجد با اعتبارات شهرستانی امکانپذیر نیست‌ و قطعا با اعتبارات ملی و استانی محقق خواهد شد.
به گفته وی انجام این پروژه با هدف ساماندهی بافت فرسوده و اصناف مزاحم در مرکز شهر ساوه از سوی شورای اسلامی شهر مورد توجه قرار گرفته است، اما در صورت عدم تخصیص اعتبارات ملی و استانی انجام این مهم دشوار خواهد شد.
ابطحی با بیان اینکه امید است اجرای این طرح علاوه بر حفظ پیشینه تاریخی ساوه، راه‌اندازی این مجموعه یک حرکت پویا برای جذب توریست به این شهر باشد، افزود: این شهر با برخورداری از سابقه دیرین تمدنی و فرهنگی، توانایی قرار گرفتن در موقعیت مناسب جذب گردشگر را داراست اما، با وجود داشتن جاذبه‌های قابل توجه، هم‌اکنون از این جایگاه برخوردار نیست.
ضروری است که با اجرای طرح‌های مطالعاتی و کارشناسی شده و در نظر گرفتن پتانسیل و قابلیت‌های محدوده مورد نظر، راهکاری اجرایی و در خور شأن بنا و این بخش از بافت تاریخی شهر جهت حفظ و احیای آن اندیشیده شود.
ایسنا