گره در آجر کاری / سارا اسد فلسفی زاده

1394/5/6 ۱۲:۴۰

آجر یکی از مصالح متداول ساختمانی در سراسر خاور نزدیک در دوران باستان بوده است و در هزاره های پیش از میلاد در ایران به کار می رفته است. آثار گوناگون معماری به جای مانده از دوران های مختلف در ایران شاهد نمونه های ارزشمند از هنر استادکاران ایرانی در آفرینش سطح های آجری و زیباترین طرح ها و تناسب های زیبا و موزون است. « آجر به عنوان یک عنصر کامل در معماری ایران به کار رفته است.

آجر یکی از مصالح متداول ساختمانی در سراسر خاور نزدیک در دوران باستان بوده است و در هزاره های پیش از میلاد در ایران به کار می رفته است. آثار گوناگون  معماری به جای مانده از دوران های مختلف در ایران شاهد نمونه های ارزشمند از هنر استادکاران ایرانی در آفرینش سطح های آجری و زیباترین طرح ها و تناسب های زیبا و موزون است. « آجر به عنوان یک عنصر کامل در معماری ایران به کار رفته است. خصیصه کامل این عنصر ساختمانی در  معماری آجری اصیل، به غایت محسوس است . آجر ها در ترکیباتشان با یکدیگر تابع ریتم و هندسه خاصی هستند که آن ها را شکل و حالت می بخشند. روشن است هرگاه آن را ریتمی تازه بیافزاییم ، ترکیبشان نمودی تازه  خواهد یافت...» (کیانی، 1376: 13).

از امکانات تزئینی آجر تا مدت ها پس از آغاز دوره اسلامی به طور مناسب بهره برداری نشده است زیرا ماده اصلی آرایش  ساختمان ها بیشتر گچ بوده است. از زمان سلجوقیان ، آجر هم از لحاظ زیبایی و هم به جهت ساختاری به حد کمال می رسد. در تمام سطوح خارجی بناها از نماسازی آجری استفاده شده است. «در دوره سلجوقی در حقیقت  آجر به عنوان عمده ترین ابزار شکل بخشی بنا به کار رفته است، با کاربردی که تمامی وجوه و اجزای بنا، از پی گرفته تا نماها  و جزئیات و تزئینات را در بر می گیرد، تا به عنوان یک عنصر کامل ساختمانی – در ایستایی، سازه، زیبایی و فرم و  تزئینات- ، بالاترین نقش را ایفا و سیر تحول و تکامل  واقعی خود را در این دوره طی نماید.» (همان: 21).

 کاربرد آجر در بنا ، از زمانی که اشکال مختلف معماری در تنوع و تعداد زیاد شد، مورد توجه بیشتر قرار گرفت. «تکامل آجر کاری برای این مقصود بسیار مناسب بود و چون آجر ساده در دیوارهای بزرگ و یا در سطوح وسیع ساختمان ها هیچ گونه تنوع و زیبایی نداشت، معماران هنرمند برای آن که از این یکنواختی ملال آور پرهیز کنند دو طریقه را در استفاده از آجر  به کار گرفتند: یکی آجر چینی برجسته که ، با تفاوت سطح، طرح هایی در بدنه دیوار پدید می آورد و دیگری  آجرچینی مسطح به اندازه ها و رنگ های مختلف که سطح وسیع دیوار را زینت می بخشد و این روش همان روشی است که در هنر معماری  ایران گره سازی می نامند.» (حاتم، 1383: 172).

گره سازی یکی از شیوه های بسیار ظریف و پر کار آجر کاری تزئینی است که به کمک قطعه های مختلف آجر های بریده و تیشه داری شده در اندازه های گوناگون انجام می پذیرد. « طرح های گره  در مایه نقش های هندسی ساده چون مثلث، لوزی، مربع، مستطیل و ذوزنقه و ترکیب آن ها با یکدیگر و  ایجاد چند ضلعی ها، ستاره شکل ها و غیره می باشد. با نمونه های خوب این شیوه از دوره سامانیان و آل بویه به بعد در آثار معماری ایران برخورد داریم که از آن جمله اند: بنای گورامیر در سمرقند، تزئینات داخلی بنای سنگ بست  و ...» (کیانی، 1376 : 61).

همچنین در بناهای به جا مانده از دوره اسلامی گره در آجر کاری استفاده شده است به عنوان مثال «آجرهای تزئینی در دو گونه، نقش برجسته و مشبک، با نقش های هندسی و کار گره در چند طرح مختلف در مسجد جامع گناباد از دوران سلجوقی در شکل های مربع و مستطیل شناخته شده است که از اهمیت خاصی برخوردار بودند. (همان: 54).

در این دوره استفاده از خط های کوفی  آجری و گره های ساده اولیه در پیوند با اسکلت و استخوان بندی بنا معمول شد. « از قدیمی ترین بناهایی که به شیوه  گره سازی به وجود آمده است می توان از دو بنای برج خرقان قزوین نام برد که در آن ها انواعی از گره های اولیه و ساده به صورت آجری در 459 هجری به کار رفته و تا به امروز باقی مانده است.» (زمرشیدی، 1365: 27) که نشان دهنده نبوغ طراحان و هنرمندان چیره دست این بناهاست.

از دیگر بناهایی که به این شیوه کار شده اند می توان به تزئینات زیبای سر در مسجد «جورجیر» یا جامع صغیر در اصفهان، تزئینات گره مسجد ورامین از دوران ایلخانی، کارهای جالب مسجد گوهر شاد و مدرسه غیاثیه خرگرد از دوره تیموری اشاره کرد.

گره بنایی یا معقلی نیز نوعی گره در تزئینات معماری است که با خط کوفی بنایی در شکل های هندسی مانند مستطیل، مربع  و غیره اجرا می شود. گره بنایی در دوره ایلخانی و تیموری به طور گسترده مورد  توجه قرار می گیرد. نمونه هایی از این نوع گره را می توان در بنای گنبد سلطانیه مشاهده کرد.

در نوع دیگری از گره درآجر کاری می توان به آجر کاری رنگی یا گره سازی رنگی اشاره داشت.

در این شیوه با آجرهایی با رنگ های مختلف و به شیوه مسطح، طرح های گوناگون و زیبایی پدید می آورند. «کاربرد آجر در نمای بنا به دوره ایلخانیان عقب برده می شود. در بناهای تاریخی شیراز در طول چند قرن شاهد کاربرد نمونه های مختلفی از این شیوه از آجر کاری هستیم که  از آن جمله اند: شاهچراغ، مسجد وکیل، نارنجستان قوام و غیره. طومار جالبی از این شیوه  آجر کاری مربوط به حدود 120 سال پیش در دست است که در آن طرح های فراوانی در مایه نقش های هندسی و خط بنایی عرضه شده است. در این طومار 24 طرح آمده که اسامی آن عبارتند از طبل اندر طبل با قفل یا محمد، موج چهار لنگه با قفل لا اله الا الله و ...» (کیانی، 1376: 62). لازم به ذکر است که در کار گره رنگی تنوع نقش به قدری زیاد است که ذکر نام آن ها کاری است دشوار و به چند نمونه آن بسنده شده است.

استفاده از آجر  در تزئین بنا به نمای کلی آن مشخصات ویژه ای می بخشد و احساس سنگینی و سختی را از بنا می گیرد و حجم ملایم و زیبایی متناسب با بنا به آن می بخشد. طرح های هندسی برای جبران یکنواختی رج های آجر، خود نوعی زیبایی و تکنیک محسوب می شوند.

منابع:

حاتم، غلامعلی.1383. هنر و تمدن اسلامی (1). تهران: پیام نور.

زمرشیدی، حسین. 1365. گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی. تهران: نشر دانشگاهی.

کیانی، محمد یوسف. 1376. تزئینات وابسته به معماری دوره اسلامی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

 انسان شناسی و فرهنک