نابغه ‌اي كه آستانه تحويل ايران داد/ رضا سليمان نوري

1394/4/14 ۰۹:۵۶

نمی‌توان نام آستانه اشرفیه را بر زبان جاری کرد و از بزرگمرد ادیب این دیار نامی نبرد. مردی با نام دکتر محمد معین که درست 44 سال از کوچ همیشگی او و سکونت دايم‌اش در کنار حشمت‌رود می گذرد. مردی که بحق از سلاله پاک فرهنگ ایرانی بود و لقب «وارث واژه ها» بهترین عنوانی است که می‌توان برایش به کار برد.

نمی‌توان نام آستانه اشرفیه را بر زبان جاری کرد و از بزرگمرد ادیب این دیار نامی نبرد. مردی با نام دکتر محمد معین که درست 44 سال از کوچ همیشگی او و سکونت دايم‌اش در کنار حشمت‌رود می گذرد. مردی که بحق  از سلاله پاک فرهنگ ایرانی بود و لقب «وارث واژه ها» بهترین عنوانی است که می‌توان برایش به کار برد.
محمد معین،آن‌گونه که بر پشت قرآن اجدادی توسط پدر بزرگش در روز نهم ارديبهشت ماه سال 1297 هجری شمسی در محله زرجوب شهر رشت به دنيا آمد. 6 ساله بود که نخست مادرش طلعت و 6 روز بعد پدرش ابوالقاسم را از دست داد و همراه  برادرش علی تحت سرپرستی پدر بزرگش محمدتقی معين العلما که از روحانيون مورد احترام زادگاهش بود، قرار گرفت.13 ساله بود که پدر بزرگش را نیز از دست داد تا تنهايی پر مشقت و غمبار او همچنان ادامه پیدا کند. تحصيلات ابتدايی و متوسطه را در مدرسه شماره يک رشت به پايان رساند، سپس برای ادامه تحصيل به تهران آمد. دوره دوم متوسطه را در دارالفنون تهران گذرانيد. در دوران تحصيل هميشه شاگردی برجسته و ممتاز به شمار می‌رفت زيرا علاوه بر استعدادی که در ادبيات فارسی داشت در عربی نيز دارای معلومات و اطلاعاتی بود که حتی معلمان و استادانش را به حيرت می‌انداخت.
سال 1313 یعنی هنگامی که تنها 16 ساله بود، ليسانس ادبيات فارسی و فلسفه و علوم تربيتی را از دانشگاه تهران گرفت. سال بعد در حالی که تنها 17 سال داشت، پس از فراغت از تحصيل به رياست دانشسرای مقدماتی اهواز منصوب شد . سپس رياست دانشسراهای وزارت فرهنگ آن زمان و آموزش و پرورش فعلی  را به عهده گرفت و در همين زمان توانست دوره روانشناسی عملی، خط شناسی، قيافه شناسی و مغزشناسی را به صورت مکاتبه‌ای در آموزشگاه روانشناسی بروکسل بلژيک بگذراند و گواهی پایان  دوره را کسب کند. در سال 1321 در سن 24 سالگی با نوشتن رساله«مزديسنا و تاثير آن در ادبيات فارسی» عنوان نخستین دکترای ادبيات فارسی کشور را به خود اختصاص داد.
معین در همين سال با بانو مهين اميرجاهد دختر امير جاهد مدير سالنامه پارس ازدواج کرد که ثمره اين ازدواج پنج فرزند است. او بعد از اخذ دکترا به عنوان استاد کرسي « تحقيق در متون ادبی» دانشکده ادبيات دانشگاه تهران شد و البته همزمان  در دانشسرای عالی نیز به تدریس پرداخت.
سال 1324 نقطه عطفی در زندگی معین بود. او در این سال طبق توصيه علامه قزوينی همکاری با علامه دهخدا را در تنظيم لغت‌نامه شروع کرد و پس از چندی معاون او در کار لغت‌نامه شد. دهخدا در بستر بیماری، طی وصیتی که روی تکه کاغذی کوچک نوشت و اکنون جزو اسناد تاریخی مجلس شورای اسلامی است، تکمیل و چاپ لغت‌نامه را به دکتر محمد معین، که با علاقه و تلاش خود توانسته بود اعتماد و اطمینان دهخدای سختگیر را به خود جلب کند، واگذار کرد و این دکتر معین بود که 700 صفحه از این اثر را تألیف کرد و 9 هزار صفحه از مطالب تألیف شده توسط دیگر مؤلفان را بازبینی و تصحیح کرد .
نیما یوشیج نیز، بدون این که معین را دیده باشد، وی را در وصیت خود « مثل صحیح علم ودانش» خطاب و او را قیم فرزندان طبع خود کرد  و این چنین بود که معین، با همه مسئولیت‌ها و مشغله‌هایش، در سال بعد « افسانه و رباعیات» و «ماخ اولا»ي نیما را با همکاری آل احمد و دکتر جنتی عطایی به چاپ رساند. دکتر معين پس از تهيه مواد  نخستین که بيش از نيمی از عمر پر برکتش را صرف تحقيق و تتبع در واژگان پارسی کرده بود به تدوين فرهنگ پارسی معين همت گماشت. البته او نتوانست این کار را به دلیل بیماری به پایان رساند و نزدیک به یک سوم جلد پایانی  آن توسط  دوست و همکارش زنده یاد دکتر سيد جعفر شهيدی به سرانجام رسید. این فرهنگ، نخستين فرهنگ زبان فارسی است که با متد جديد با عنايت به آوانگاري دقيق و هويت دستوری لغات و ريشه‌شناسی تدوين شده است.
معين با توجه به عمر به نسبت کوتاهش يکی از پژوهندگان پرکار بود که آثار بسيار ارزنده‌ای به جامعه فرهنگی ايران عرضه داشت. تصحيح «برهان قاطع» یکی  دیگر از این اقدامات ارزنده بود. برهان قاطع  کتاب لغتی است که در قرن 11 هجری قمری در هند تاليف شده و در زمان خود بزرگ‌ترين فرهنگ فارسی به شمار می‌رفت. مرحوم معين، این کتاب را به‌طور کامل تصحيح کرد  و نه تنها اغلاط نسخه‌ها را رفع کرد بلکه اغلاط متن برهان را هم در حاشيه توضيح داد و علاوه بر اين، ريشه  لغات را نيز از متون معتبر در حاشيه آورد به طوری که تصحيح برهان قاطع خود يکی از بهترين منابع ريشه‌شناسی زبان فارسی شد.  دوران پرکار دکتر معین ادامه داشت تا اینکه روز نهم آذر۱۳۴۵، دچار سکته مغزی شد.پس از آن  تا چند روز قادر به صحبت بود و سپس بیهوش شد.مرداد سال بعد با همان حالت بیهوشی به مونترال کانادا اعزام شد و طی سه ماه، سه بار مورد عمل جراحی مغز قرار گرفت، اما باز هم معالجات بی‌نتیجه ماند و در نتیجه  پانزدهم آبان ۱۳۴۶، استاد از کانادا به ایران برگردانده شد.این وضعیت  چهار سال و هفت ماه طول کشید تا اینکه استاد ساعت 11 روز یکشنبه سیزدهم تیرماه ۱۳۵۰درگذشت.جسد او با هواپیما به رشت انتقال یافت و روز چهاردهم تیرماه در مقبره خانوادگی ساخته شده توسط برادرش مهندس علی معین در کنار حشمت رود آستانه‌اشرفیه،به خاک سپرده شد.