حماسه ملی ایران / دکتر محمدعلی سلطانی - بخش بیستم یکم

1394/4/14 ۰۷:۴۴

کساني که به پيوند حماسه ملي ايران با آيين علويان آشنايي دارند، معتقدند اينکه در شاهنامه آورده شده که رستم از «هفت‌خوان» گذشت، يعني هفت مرحله (نفس، طبع، صدر، قلب، عقل، روح، سرّ خفي، سرّ اخفي) را که مراتب سلوكي در طريقت علوي است، طي نموده است و سيمرغ راهنما و پير و دستگير او بوده که تربيت روحي زال و رستم را به عهده گرفته است

کساني که به پيوند حماسه ملي ايران با آيين علويان آشنايي دارند، معتقدند اينکه در شاهنامه آورده شده که رستم از «هفت‌خوان» گذشت، يعني هفت مرحله (نفس، طبع، صدر، قلب، عقل، روح، سرّ خفي، سرّ اخفي) را که مراتب سلوكي در طريقت علوي است، طي نموده است و سيمرغ راهنما و پير و دستگير او بوده که تربيت روحي زال و رستم را به عهده گرفته است. و اعزام رستم براي ديدار و آوردن کيقباد از البرز (کوه قاف و جايگاه سيمرغ) را سفري روحاني براي تعالي باطني مي‌دانند؛89 زيرا بنا به اعتقاد علويان يارسان رنج و مشقت و درد و مبارزه در درک ذرة ذاتي (فرّ)‌ و دريافت مرتبه پير خرد (بنيامين) امري ازلي است و همانند سير و سلوک اهل طريقت ضرور و واجب است. به همين سبب طي اين مراتب پيش از رستم، کيقباد صاحب ذره ذاتي پير خرد (بنيام) بوده است و...90

نکته ديگر اينکه در عرفان مهري و مزديسنا به صراحت شاهنامه فردوسي، بزرگان راه حقيقت چون رستم و اسفنديار همواره با ديوان و ددان و جادوان و ستمگران بيروني و دروني در مبارزه و مقابله بوده‌اند و پيش از مقابله با اين دشمنان بيروني، نخست ستايش يزدان پاک و سپس با آراستن مجلس به نواختن «تنبور» مي‌پرداختند؛ براي مثال در «هفت‌خوان رستم»، در خوان چهارم به سرکوب زن جادو،91 تنبور مي‌نوازد و از رنجها و دردها و مشقات خود ياد مي‌کند و ستايش يزدان به جا مي‌آورد و بر زن جادو (نماد شهوات حيواني) فايق مي‌آيد:

به يزدان چنين گفت کاي دادگر

تو دادي مرا دانش و زور و فرّ

که پيشم چه شير و چه ديو و چه پيل

بيابان بي‌آب و درياي نيل،

بدانديش بسيار و گر اندکي‌ست

چو خشم آورم، پيش‌چشمم يکي‌ست

چو از آفرين گشت پرداخته

بياورد گلرنگ را ساخته

نشست از بر زين و ره برگرفت

خم منـزل جادو اندر گرفت...

فرود آمد از باره، زين برگرفت

به عزم و بنان اندر آمد شگفت

نشست از بر چشمه فرخنده‌پي

يکي جام زر ديد پر کرده مي

ابا مي، يکي نيز «تنبور» يافت

بيابان چنان خانة سور يافت

تهمتن مر آن را به بر درگرفت

بزد رود و گفتارها برگرفت

که: آواره و بَدنشان رستم است

که از روز شاديش، بهره غم است

همه جاي جنگ است ميدان اوي

بـيابان و کوه است بستان اوي

همه جنگ با شير و نر اژدهاست

کجا اژدها از کفَش نا رهاست

مي و جام و بويا گل و ميگسار

نکرده‌ست بخشش ورا کردگار

هميشه به جنگ نهنگ اندرست

وگر با پلنگان به جنگ اندرست

به گوش زن جادو آمد سرود

همان ناله رستم و زخم رود...92

و نيز بدين سان اسفنديار نيز در «خوان چهارم» و در سرکوب زن جادو، به بيان رنجها و مشقات خود با آهنگ «تنبور» مي‌پردازد:

...سپه را همه بر پشوتن سپرد

يکي جام زرين پر از مي ‌ببرد

يکي ساخته نيـز تنبور خواست

همي رزم پيش آمدش، سور خواست...

يکي بيشه‌اي ديد همچون بهشت

تو گفتي سپهر اندر او لاله کشت

نديد از درخت اندر او آفتاب

به هر جاي بر، چشمه‌اي چون گلاب

فرود آمد از بارگي چون سزيد

ز بيشه لب چشمه‌اي برگزيد

يکي جام زرين به کف برنهاد

چو دانست کز مي ‌دلش گشت شاد

همانگاه «تنبور» را برگرفت

سرايـيدن و ناله ‌اندر گرفت

همي گفت: بد اختر اسفنديار

که هرگز نبيند مي ‌و ميگسار

نبيند جز از شير و نراژدها

ز چنگ بلاها نيايد رها

نيابد همي زين جهان بهره‌اي

به ديدار فرّخ پري‌چهره‌اي...93

و چنان که مي‌دانيم، «تنبور» ساز مقدس علويان اهل حق (يارسان) است که از آيين مهر و مزديسنا و ماني و مزدک به ارث رسيده است و در دوره مبارکشاه (شاه خوشين) يکي از مقدسات رسمي مراسم آييني اين نحله بوده است و امروز در تمام قلمرو اعتقادي يارسان ـ از بغداد تا خراسان و هرات و از آناتولي تا بدخشان ـ با انواع تنبورهاي خراساني، ترکي، شرواني، کردي، بغدادي و... مواجه هستيم که هنرمندان معتقد علوي در مراسم‌هاي ويژه مي‌نوازند.94

يکي از مقامات اصلي تنبور در موسيقي عرفاني اهل حق، مقام «طرز رستم» نام دارد که از مقامهاي مجلسي است و نمايانگر رنجهاي رستم است که در خوان چهارم درباره خود گفته است و به روايت کلام‌خوانان، احساسات دروني زال امت به هنگام نابرادري شغاد و مرگ رستم. نواي مقام طرز رستم از غمي باستاني و ديرينه‌سال حکايت دارد که در نواختن از چهار مرحله تشکيل مي‌شود: 1ـ آغاز مقام، 2ـ زمزمه اول، 3ـ زمزمه دوم، 4 ـ زمزمه سوم که معادل خوان چهارم و هماوايي با غم و سختي و شکواي رستم در شاهنامه است که رستم با نام خدا پيروز شد. «مقام طرز» نيز که بايد آن را مقدمه «مقام طرز رستم» يا ريشه آن دانست، مقامي است که در آغاز آفرينش آنگاه که روح از نزول در جسم مسامحه مي‌کرد، نواخته شد و روح در قالب جسم جاي گرفت.

ادامه دارد

پي‌نوشتها:

89 ـ ... نشاني دهيدم سوي کيقباد/ کسي کز شما دارد او را به ياد

سر آن دليــران زبـان برگشاد/ که: «دارم نشاني مـن از کيقباد

گر آيي فرود و خوري نان ما/ بيفروزي از روي خود جان ما،

بگوييم يکسر نشان قباد/ که او را چگونه‌ست رسم و نهـاد»

تهمتن ز رخش اندر آمد چو باد/ چو بشنيد از وي نشان قباد

بيامد دمان تا لب رودبار/ نشستند در زير آن سايه‌دار

جوان از بر تخت خود برنشست/گرفته يکي دست رستم به دست

به دست دگر جام پُر باده کرد/ وز او ياد مردان آزاده کرد

دگر جام بر دست رستم سپرد/ بدو گفت کاي نامبردار و گُرد

بپرسيدي از من نشان قباد/ تو اين نام را از که داري به ياد...

[رستم:...]پدرْم آن گزين يلان سربه‌سر/که خوانند او را همي زال زر...

نشان ار تو داني و داني مرا/ دهي و به شاهي رساني ورا

ز گفتار رستم، دلير جوان/ بخنديد و گفتش که: «اي پهلوان

ز تخم فريدون، منم کيقباد/ پدر بر پدر نام دارم به ياد»

چو بشنيد رستم، فرو برد سر/ به خدمت فرودآمد از تخت زر...

(شاهنامه فردوسي، براساس چاپ مسکو، ج 2، ص 58)

اين ترتيبات به شيوه مراسم اوليه دستگيري بعضي از سلاسل عرفاني بعد از اسلام شباهت دارد.

90ـ جام گرفتن رستم از دست قباد را به مثابه ذکر قلبي تلقي مي‌کنند و اينکه فردوسي فرمايد:

... يکي تخت بنهاده نزديک آب/ بر او ريخته مشک ناب و گلاب

جواني به کردار تابنده ماه/ نشسته بر آن تخت بر سايه‌گاه

(شاهنامه فردوسي، همان، ص 58) جلوس و همانند چهره با ماه را نشانه جلوه ذات و تجلي مي‌دانند.

91ـ خوان چهارم در اصطلاح علويان اهل حق (يارسان) و تداعي چرخ چهارم مقام حضرت عيسي مسيح(ع) است؛ زيرا با توجه به رنجها و دردها و مشقات آن حضرت به هنگام ظهور برخوردار از ذره ذاتي (فرّة) پيرخرد (بنيام) بوده و در مقام خويش مجرد زيسته و بر نفس اماره فايق آمده است. زن جادو نماد غريزه و شهوات حيواني است...

92ـ شاهنامه فردوسي (براساس چاپ مسکو)، ج2، ص98.

93ـ همان، ص177ـ 178.

94ـ براي آگاهي بيشتر رک: ژان دورينگ، موسيقي و عرفان (سنت اهل حق)، ترجمه سودابه فضائلي، انجمن ايران‌شناسي فرانسه، نشر پرسش، تهران، 1378.

اطلاعات