شب سرنوشت/ ليله‌القدر در نگاه استاد علامه طباطبايي(ره)

1394/4/14 ۰۷:۳۷

اشاره: در آستانه شب قدر و ضربت‌خوردن حضرت امام علي(ع) قرار گرفته‌ايم. شب سرنوشت‌سازي که جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب به وسيله فرشتگان بر طبق شايستگي‌ها و لياقت افراد، و ميزان ايمان، تقوا، پاکي نيت و اعمال آنها تعيين مي‌شود. و برخي برآنند كه براي هر کس آن مقدر مي‌شود که لايق آن است و به عبارتي زمينه‌هايش از ناحيه خود او فراهم شده، و شايد از همين روست كه به دعا و نيايش و آمرزش‌خواهي در اين شب تأکيد شده است. به هر حال مهمترين مناسبت ماه مبارک رمضان، شب قدر است که هماره مورد توجه مؤمنان بوده و خواهد بود. آنچه در پي مي‌آيد، بحثي پيرامون شب قدر بر اساس نظرات مرحوم علامه طباطبايي در تفسير شريف الميزان است که در دو سوره «قدر» و «دخان » مطرح گرديده است.

 اشاره: در آستانه شب قدر و ضربت‌خوردن حضرت امام علي(ع) قرار گرفته‌ايم. شب سرنوشت‌سازي که جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب به وسيله فرشتگان بر طبق شايستگي‌ها و لياقت افراد، و ميزان ايمان، تقوا، پاکي نيت و اعمال آنها تعيين مي‌شود. و برخي برآنند كه براي هر کس آن مقدر مي‌شود که لايق آن است و به عبارتي زمينه‌هايش از ناحيه خود او فراهم شده، و شايد از همين روست كه به دعا و نيايش و آمرزش‌خواهي در اين شب تأکيد شده است. به هر حال مهمترين مناسبت ماه مبارک رمضان، شب قدر است که هماره مورد توجه مؤمنان بوده و خواهد بود. آنچه در پي مي‌آيد، بحثي پيرامون شب قدر بر اساس نظرات مرحوم علامه طباطبايي در تفسير شريف الميزان است که در دو سوره «قدر» و «دخان » مطرح گرديده است.

***

معناي شب قدر

مراد از قدر، «تقدير و اندازه‌گيري» است و شب قدر، «شب اندازه‌گيري» است و خداوند متعال در اين شب حوادث يک سال را تقدير مي‌کند و زندگي، مرگ، رزق، سعادت و شقاوت انسانها و اموري از اين قبيل را در اين شب مقدر مي‌گرداند.

شب قدر کدام شب است؟

در قرآن کريم آيه‌اي که به صراحت بيان کند شب قدر چه شبي است، ديده نمي‌شود؛ ولي از جمع‌بندي چند آيه از قرآن کريم مي‌توان فهميد که شب قدر يکي از شبهاي ماه مبارک رمضان است. قرآن کريم از يک سو مي‌فرمايد: «انّا انزلناهُ في ليله مبارکه».1 اين آيه گوياي اين مطلب است که قرآن يکپارچه در يک شب مبارک نازل شده است و از سوي ديگر مي‌فرمايد: «شهرُ رمضان الذي اُنزل فيه القرآن»2 كه گوياي اين است که تمام قرآن در ماه رمضان نازل شده است. و در سوره قدر مي‌فرمايد: «انّا انزلناه في ليله القدر».3

از مجموع اين آيات استفاده مي‌شود که قرآن کريم در يک شب مبارک در ماه رمضان که همان شب قدر است، نازل شده است؛ پس شب قدر در ماه رمضان است. اما اينکه کدام يک از شبهاي ماه رمضان شب قدر است، در قرآن کريم چيزي بر آن دلالت ندارد و تنها از راه اخبار مي‌توان آن شب را معين کرد.

در بعضي از روايات منقول از ائمه اطهار(ع) شب قدر مردد بين نوزدهم و بيست ويکم و بيست وسوم ماه رمضان است و در برخي ديگر از آنها مردد بين شب بيست ويکم و بيست و سوم و در روايات ديگري متعين در شب بيست وسوم است.4 عدم تعين يک شب، به جهت تعظيم امر شب قدر بوده تا بندگان خدا با گناهان خود به آن اهانت نکنند.

پس از ديدگاه روايات ائمه اهل بيت(ع) شب قدر از شبهاي ماه رمضان و يکي از سه شب نوزدهم و بيست ويکم و بيست وسوم است؛ اما روايات منقول از طرق اهل سنت به طور عجيبي با هم اختلاف داشته و قابل جمع نيستند؛ ولي معروف بين اهل سنت اين است که شب بيست وهفتم ماه رمضان شب قدر است5 و در آن شب قرآن نازل شده است.

تکرار شب قدر در هر سال

شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و سالي که قرآن در آن نازل شد، نيست، بلکه با تکرار سالها، آن شب نيز تکرار مي‌شود؛ يعني در هر ماه رمضان شب قدري است که در آن شب امور سال آينده تقدير مي‌شود و دليلش اين است که:

اولا: نزول قرآن به طور يکپارچه در يکي از شبهاي قدر چهارده قرن گذشته ممکن است؛ ولي تعيين حوادث تمامي قرون گذشته و آينده در آن شب بي‌معناست.

ثانيا: کلمه «يفرقُ» در آيه شريفه «فيها يَفرقُ کل امر حکيم»6 و نيز کلمه «تنزل» در آيه کريمه «تنزّل الملائکه و الرّوح فيها باذن ربّهم من کل امر»7 به دليل مضارع بودنشان، دلالت بر استمرار دارد.

ثالثا: از ظاهر جمله «شهر رمضان الذي اُنزل فيه القرآن»8 چنين برمي‌آيد که مادامي که ماه رمضان تکرار مي‌شود، آن شب نيز تکرار مي‌شود. پس شب قدر منحصر در يک شب نيست، بلکه در هر سال در ماه رمضان تکرار مي‌شود. در اين خصوص در تفسير برهان از شيخ طوسي از ابوذر روايت شده که گفت: به رسول خدا(ص) عرض کردم: «يا رسول الله، آيا شب قدر شبي است که در عهد انبيا بوده و امر به آنان نازل مي‌شده و چون از دنيا مي‌رفتند نزول امر در آن شب تعطيل مي‌شده است؟» فرمود: «نه، بلکه شب قدر تا قيامت هست.»9

عظمت شب قدر

در سوره قدر مي‌خوانيم: «انّا انزلناهُ في ليله القدر و ما ادريک ما ليله القدر؟ ليله القدر خيرٌ من الْف شهر».10 خداوند متعال براي بيان عظمت شب قدر با اينکه ممکن بود بفرمايد: «و ما ادريک ما هي خير من الف شهر»؛ يعني با اينکه مي‌توانست در آيه دوم و سوم به جاي کلمه «ليله القدر» ضمير بياورد، خود کلمه را آورد تا بر عظمت اين شب دلالت کند. و با آيه «ليله القدر خيرٌ من الف شهر» عظمت اين شب را بيان کرد که اين شب از هزار ماه بهتر است. منظور از بهتر بودن اين شب از هزار ماه، بهتر بودن از حيث فضيلت عبادت است؛ چه، اينکه مناسب با غرض قرآن نيز چنين است. چون همه عنايت قرآن در اين است که مردم را به خدا نزديک و به وسيله عبادت زنده کند و احياء يا عبادت آن شب از عبادت هزار ماه بهتر است. از امام صادق(ع) سؤال شد: چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ حضرت فرمود: «عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت در هزار ماهي که در آن شب قدر نباشد.»11

وقايع شب قدر

1. نزول قرآن: ظاهر آيه شريفه «انّا انزلناهُ في ليله القدر» اين است که همه قرآن در شب قدر نازل شده است و چون تعبير به «انزال» کرده که ظهور در يکپارچگي و دفعي بودن دارد نه «تنزيل»، که ظاهر در نزول تدريجي است: قرآن کريم به دو گونه نازل شده است:1ـ نزول يکباره در يک شب معين، 2ـ نزول تدريجي در طول بيست و سه سال نبوت پيامبر اکرم(ص).

آياتي چون «قرآناً فرّقناه لتقرأهُ علي الناس علي مُکث و نزّلناه تنزيلا»12 نزول تدريجي قرآن را بيان مي‌کند. در نزول دفعي و يکپارچه، قرآن کريم که مرکب از سوره‌ها و آيات است، يکدفعه نازل نشده است، بلکه به صورت اجمال همه قرآن نازل شده است. چون آياتي که درباره وقايع شخصي و حوادث جزئي نازل شده، ارتباط کامل با زمان و مکان و اشخاص و احوال خاصه‌اي دارد که درباره آن اشخاص و آن احوال و در آن زمان و مکان نازل شده و معلوم است که چنين آياتي درست درنمي‌آيد، مگر اينکه زمان و مکانش و واقعه‌اي که درباره‌اش نازل شده، رخ دهد؛ به طوري که اگر از آن زمانها و مکانها و وقايع خاصه صرف نظر شود و فرض شود که قرآن يکباره نازل شده، قهراً موارد آن آيات حذف مي‌شود و ديگر بر آنها تطبيق نمي کنند.

پس قرآن به همين هيأتي که هست، دو بار نازل نشده، بلکه بين دو نزول قرآن فرق است و فرق آن در اجمال و تفصيل است؛ همان اجمال و تفصيلي که در آيه شريفه «کتابٌ اُحکمت آياته ثمّ فُصّلت من لدن حکيم خبير»13 به آن اشاره شده است. و در شب قدر قرآن کريم به صورت اجمال و يکپارچه بر پيامبر اکرم(ص) نازل شد و در طول بيست وسه سال به تفصيل و به تدريج و آيه به آيه نازل گرديد.

2. تقدير امور

خداوند متعال در شب قدر حوادث يک سال آينده را (از قبيل مرگ و زندگي، وسعت يا تنگي روزي، سعادت و شقاوت، خير و شر، طاعت و معصيت و...) تقدير مي‌کند. در آيه شريفه «انّا انزلناهُ في ليله القدر»14 کلمه «قدر» دلالت بر تقدير و اندازه‌گيري دارد و آيه شريفه «فيها يفرق کل امر حکيم»15 که در وصف شب قدر نازل شده است، بر تقدير دلالت مي‌کند؛ چون کلمه «فرق» به معناي جداسازي و مشخص کردن دو چيز از يکديگر است و فرق هر امر حکيم جز اين معنا ندارد که آن امر و آن واقعه‌اي را که بايد رخ دهد، با تقدير و اندازه‌گيري مشخص سازند. امور به حسب قضاي الهي داراي دو مرحله‌اند: يکي اجمال و ابهام و ديگري تفصيل. و شب قدر به طوري که از آيه «فيها يفرق کل امر حکيم» برمي‌آيد، شبي است که امور از مرحله اجمال و ابهام به مرحله فرق و تفصيل بيرون مي‌آيند.

3. نزول ملائکه و روح

بر اساس آيه شريفه «تنزّل الملئکه و الروح فيها باذن ربهم من کل امر»،16 ملائکه و روح در اين شب به اذن پروردگارشان نازل مي‌شوند. مراد از «روح»، آن روحي است که از «عالم امر» است و خداي متعال درباره‌اش فرموده است: «قل الرّوح من امر ربي».17 در اينکه مراد از «امر» چيست، بحثهاي مفصلي در تفسير الميزان آمده است که به جهت اختصار مبحث، به دو روايت در مورد نزول ملائکه و اينکه روح چيست، بسنده مي‌شود:

پيامبر اکرم(ص) فرمود: «وقتي شب قدر مي‌شود، فرشتگاني که ساکن سدره‌المنتهي هستند و جبرئيل يکي از ايشان است، نازل مي‌شوند در حالي که جبرئيل به اتفاق سايرين پرچمهايي را به همراه دارند. يک پرچم بالاي قبر من، و يکي بر بالاي بيت‌المقدس و پرچمي در مسجدالحرام و پرچمي بر طور سينا نصب مي‌کنند و هيچ مؤمن و مؤمنه‌اي در اين نقاط نمي‌ماند، مگر آنکه جبرئيل به او سلام مي‌کند، مگر کسي که دائم‌الخمر و يا معتاد به خوردن گوشت خوک يا زعفران ماليدن به بدن خود باشد.»18

از امام صادق(ع) در مورد روح سؤال شد؛ فرمودند: «روح از جبرئيل بزرگتر است و جبرئيل از سنخ فرشتگان است و روح از آن سنخ نيست. مگر نمي‌بيني خداي تعالي فرموده: تنزّل الملئکه و الروح. پس معلوم مي‌شود روح غير از ملائکه است.»19

4. سلام و امنيت

قرآن کريم در بيان اين ويژگي شب قدر مي‌فرمايد: «سلامٌ هي حتي مطلع الفجر»20 کلمه سلام و سلامت به معناي عاري بودن از آفات ظاهري و باطني است و جمله «سلامٌ هي» اشاره به اين مطلب دارد که عنايت الهي تعلق گرفته است به اينکه رحمتش شامل همه آن بندگان بشود که به سوي او روي مي‌آورند و نيز به اينکه باب عذابش در شب قدر بسته باشد؛ به اين معنا که عذاب جديدي نفرستد. و لازمه‌اش اين است که در اين شب کيد شيطانها هم مؤثر واقع نشود؛ چنان که در بعضي از روايات نيز به اين معنا اشاره شده است. البته بعضي از مفسران گفته‌اند: مراد از کلمه «سلام» اين است که در شب قدر ملائکه از هر مؤمن مشغول به عبادت كه بگذرند، سلام مي‌دهند.

پي‌نوشتها:

1ـ دخان، 3: ما آن (قرآن) را در شبي خجسته فروفرستاديم.

2ـ بقره، 185: ماه رمضان، همان ماهي كه قرآن در آن فروفرستاده شد.

3ـ قدر، 1: ما آن (قرآن) را به يكبار در شب قدر فروفرستاديم.

4ـ ر.ک: مجمع‌البيان، ج10، ص519.

5 ـ ر.ک: تفسير الدرالمنثور، ج6.

6 ـ دخان، 6: در آن [شب‌] هر [گونه‌] كارى [به نحوى‌] استوار فيصله مى‌يابد.

7 ـ قدر، 4: در آن شب فرشتگان و روح به اجازه پروردگارشان درباره هر كاري فرود مي‌آيند.

8 ـ بقره، 185.

9 ـ تفسير البرهان، ج4، ص488، ح26.

10ـ قدر، 1ـ3: ما آن (قرآن) را در شب قدر فروفرستاديم. و تو چه مي‌داني كه شب قدر چيست؟ شب قدر از هزار ماه بهتر است.

11ـ فروع کافي، ج4، ص157، ح4.

12ـ اسراء، 106: قرآني که آياتش را از هم جدا کرديم، تا آن را با درنگ بر مردم بخواني و آن را به‌تدريج نازل کرديم.

13ـ هود، 1: كتابى است كه آيات آن استحكام يافته، سپس از جانب حكيمى آگاه، به روشنى بيان شده است.

14ـ قدر،1.

15ـ دخان، 6.

16ـ قدر،4.

17ـ اسراء، 85: بگو: روح از عالم امر است.

18ـ مجمع‌البيان، ج10، ص520.

19ـ تفسير برهان، ج4، ص481، ح1.

20ـ قدر، 5: تا سپيده‌دم خير و بركت است.

اطلاعات