آوار واژه‌های بیگانه بر زبان فارسی / عزیز علیزاده

1394/4/7 ۱۲:۰۹

چنانچه به خاطر داشته باشید، در دهه هفتاد خورشیدی، برنامه‌ای از صدا و سیما پخش می‌شد به نام «چگونه بخوانیم؟ چگونه بنویسیم؟» که به صورت روزانه مردم را توصیه به اصلاح نگارش می‌کرد تا هم درست بگویند و هم درست بنویسند و تا حد امکان از به کار بردن واژه‌ها و جملات بیگانه خودداری کنند. تأثیر آن برنامه تلویزیونی تا آنجا بود که حتی اعضای بسیاری از خانواده‌ها در صورت بهره‌گیری از یکی از کلمات یا واژه‌های بیگانه توسط دیگری، مورد اعتراض یا تذکر قرار می‌گرفتند.

مسئولیت حفظ اصالت زبان مادری بر عهده کیست؟

چنانچه به خاطر داشته باشید، در دهه هفتاد خورشیدی، برنامه‌ای از صدا و سیما پخش می‌شد به نام «چگونه بخوانیم؟ چگونه بنویسیم؟» که به صورت روزانه مردم  را توصیه  به اصلاح نگارش می‌کرد تا هم درست بگویند و هم درست بنویسند و تا حد امکان از به کار بردن واژه‌ها و جملات بیگانه خودداری کنند. تأثیر آن برنامه تلویزیونی تا آنجا بود که حتی اعضای بسیاری از خانواده‌ها در صورت بهره‌گیری از یکی از کلمات یا واژه‌های بیگانه  توسط  دیگری،  مورد اعتراض  یا تذکر قرار می‌گرفتند.آن اقدام بموقع و مؤثر  برای حفظ و صیانت از زبان مادری فارسی، سبب شده بود تا در سطح  جامعه و همچنین مراکز مسئول به این امر توجه لازم داشته باشند. به همین دلیل در همان  دوران  شاهد بودیم که این‌گونه برنامه‌ها  در «درست گفتن» و «درست نوشتن فارسی»  به میزان زیادی تأثیر گذار بود. از طرف دیگر به منظور حمایت، پشتیبانی، تقویت و حراست از زبان فارسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی که یکی از نهادهای حاکمیتی کشور است و طبق  اساسنامه، وظیفه ‌اش «حفظ قوت و اصالت زبان فارسی» و  «برای بیان اندیشه‌ها»، «رواج زبان و ادب فارسی» و «ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی»  است،  در ۲ مرداد ۱۳۶۹ خورشیدی آغاز به‌ فعالیت کرد. این دو نهاد (صدا و سیما و فرهنگستان زبان و ادب فارسی) درکنار سایر نهادها حافظان اصالت و قوت زبان فارسی هستند. این نوشته می‌خواهد شأن و جایگاه این دو نهاد را گوشزد کرده و ضرورت تقویت آنها را متذکر شود.

‌نگاهی به وظایف و مسئولیت «فرهنگستان زبان و ادب فارسی»

نظر به اینکه زبان فارسی، زبان دوم عالم اسلام و کلید بخش عظیمی از ذخایر ارزشمند علمی و ادبی تمدن اسلامی، و خود از ارکان هویت فرهنگی ملت ایران است، و با توجه به اینکه بنابر اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، زبان مذکور، زبان رسمی و مشترک ملت ایران است، به‌منظور حفظ سلامت و تقویت و گسترش این زبان و تجهیز آن برای برآوردن نیازهای روزافزون فرهنگی و علمی و فنی و رفع تشتت و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های مراکز فرهنگی و پژوهشی در حوزه زبان و ادب فارسی و سازمان دادن به تبادل گسترده و پربار تجربه در زمینه تحقیقات و مطالعات در این حوزه و صرفه‌جویی در نیرو و استفاده صحیح از کارشناسان و پژوهشگران و ایجاد مرجعی معتبر و برخوردار از وجهه و حیثیت جهانی در ایران، شورای عالی انقلاب فرهنگی اساسنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی را در جلسه‌های 208 و 209، مورخ 26/10/68 و 24/11/68 به تصویب رساند.

در بدو تأسیس فرهنگستان، شورای عالی انقلاب فرهنگی، 17 تن از محققان و ادیبان و صاحبنظران برجسته زبان و ادب فارسی را انتخاب و برای صدور حکم عضویت در شورای فرهنگستان به ریاست جمهوری معرفی کرد. سرانجام نخستین جلسه شورای فرهنگستان در تاریخ 26/6/69 به دعوت وزارت فرهنگ و آموزش عالی (وزارت علوم‌، تحقیقات و فناوری)در محل نهاد ریاست جمهوری برگزار شد.

وظایف‌

وظایفی که در اساسنامه برای فرهنگستان زبان در نظر گرفته شده به شرح زیر است‌:

٭‌ سازمان دادن و تمشیت فعالیت‌های ناظر به حفظ میراث زبانی و ادبی فارسی‌؛

٭‌تأسیس واحدهای واژه‌سازی و واژه‌گزینی و سازمان دادن واحدهای مشابه در مراکز دانشگاهی و دیگر سازمان‌های علمی و فرهنگی و هماهنگ ساختن فعالیت‌های آنان از راه تبادل تجارب‌؛

٭‌‌ نظارت بر واژه‌سازی و معادل‌یابی در ترجمه از زبان‌های دیگر به زبان فارسی و تعیین معیارهای لازم برای حفظ و تقویت بنیه زبان فارسی در برخورد با مفاهیم و اصطلاحات جدید؛

٭‌‌ کمک به معرفی و نشر میراث زبانی و ادبی فارسی به‌صورت اصلی و معتبر؛

٭‌‌ اهتمام در حفظ فرهنگ‌های علمی و مردمی و جمع‌آوری و ضبط و نشر امثال‌وحکم و کلیه اعلام و اصطلاحات فارسی در همه زمینه‌ها و بهره‌برداری از آنها برای پرورش و تقویت زبان و ادب فارسی‌؛

٭‌‌ سازمان دادن تبادل تجربه‌ها و دستاوردهای مراکز پژوهشی در حوزه زبان و ادب فارسی و تأمین موجبات بهره‌برداری صحیح از این تجربه‌ها؛

٭‌‌ بهره‌برداری صحیح از زبان‌های محلی (در داخل و خارج از ایران‌) به‌منظور تقویت و تجهیز این زبان و غنی ‌ساختن و گستردن دامنه کارکرد آن‌؛

٭‌‌ معرفی محققان و ادیبان و خدمتگزاران زبان و ادب فارسی و حمایت از نشر آثار ایشان و کمک به تأمین وسایل فعالیت علمی و فرهنگی آنان و فراهم آوردن موجبات تقدیر از خدمات آنها؛

٭‌ بررسی و تصویب نتایج فعالیت‌های مراکز پژوهشی و فرهنگی که تهذیب و اصلاح یا توسعه و تقویت زبان فارسی مفید شمرده می‌شوند و ابلاغ و توصیه کاربرد آنها به مؤسسات علمی و فرهنگی و سازمان‌ها و نهادهای عمومی‌.‌(منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی

 www.persianacademy.ir)

  نظارت،‌حلقه مفقوده

در محور‌های مطرح شده،  از ظواهر امر برمی‌آید که مسئولیت این فرهنگستان بیشتر فعالیت علمی و پژوهشی برای واژه نویسی  و  واژه‌یابی است  و بیشتر جنبه محتوایی دارد تا نظارتی.  لذا برای تکمیل حلقه بخش نظارتی. شاید مسئولیت نهادهایی همچون وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مضاعف باشد.

متأسفانه هر روز بر دامنه  به‌کارگیری واژه‌ها و کلمات و حتی جملات کوتاه بیگانه  توسط مراکز مختلف فرهنگی بخصوص  رسانه صدا و سیما،  چشمگیر‌تر و گسترده‌تر می‌شود و بسیاری از  گویندگان و مجریان برنامه‌های صدا و سیما نیز خود عاملی در ترویج این امر بوده‌اند. بر این اساس، ضرورت دارد هم فرهنگستان بر ابعاد نظارتی خود تأکید بیشتری کند و هم نهادهایی همچون وزارت ارشاد نظارت بیشتری داشته باشند.  

زمانی صدا  وسیما  خود ابزار بسیار خوبی برای ترویج زبان فارسی و مراقبت از اصالت آن بود، اما اینک  خود، عاملی جدی و مؤثر در به کار‌گیری از واژه‌های بیگانه  شده است؛ فراموش نباید کرد که این رسانه به دلیل همگانی بودنش غنی‌ترین و تأثیرگذارترین  رسانه کشور است و به خاطر داریم که حضرت امام خمینی(ره)  وظیفه صدا و سیما را از دانشگاه‌های کشور  حساس‌تر خواندند. حال چرا و چگونه  به این امر خطیر یعنی  تقویت زبان فارسی کمتر  کمر همت بسته می‌شود،  سؤالی است که باید نهادهای نظارتی از صدا و سیما بپرسند.

متأسفانه  واژه‌های بیگانه هر روز بیشتر از پیش  در اذهان  و زبان مردم نقش  می‌بندند و در کمین‌‌ جایگزینی در واژه‌های فارسی هستند و این واقعیت تلخ،  نقش تأثیرگذار دو ارگان فوق(صدا و سیما و فرهنگستان زبان)،  را بسیار جدی‌تر و حساس‌تر می‌سازد.

چنانچه  کمی دقیق‌تر  به ماجرا بنگریم،  خواهیم دید که زبان فارسی در معرض آن است که به‌لحاظ ساختار دستوری نیز تکه‌تکه شود و افعال و قواعد و ساختار آن در هم شکند.  این باور نادرست نیز در میان مردم شایع شده است  که  به‌کار‌گیری و ترکیب  زبان فارسی با  زبان بیگانه  در  مکالمات روزانه ما، در واقع نوعی نماد و مانور روشنفکری  و تجدد  است که اگر چنین شود  و  مقابله جدی و اساسی و ملی  صورت نگیرد، دور نخواهد بود که  فاتحه زبان فارسی را به تلخی بخوانیم  و دفترش را ببندیم و مختومه اعلام کنیم.  واژه‌ها یا عناوینی چون، شیر مکث، بستنی پریما دبل چاکلت، رولت بستنی، شیر زیرو، پنیر پیتزا،  بستنی فروتاره، بستنی میرکس، آیس مک، بستنی پریما دارک، بستنی پریما کاپ، بستنی رویا کترینگ به وفور به زبان امروز ما خزیده است.

در لابه‌لای خبرها، پیام‌های بازرگانی،  و مجموعه‌های داستانی  و حتی  در گزارش‌های ورزشی که از طریق رسانه ملی برای عموم مردم و اقشار و سنین مختلف  پخش می‌شود، زبان فارسی آنچنان که شایسته است، پاس داشته نمی‌شود.  این ضعف در  میان مجریان برنامه‌های تلویزیونی یا گویندگان رادیویی و همچنین  در گزارش‌ها  و مطالب مطبوعات نیز بسیار  پر رنگ جلوه می‌کند.

در یکی از برنامه‌های  شبکه نسیم، خانم  مجری که سعی دارد به اصطلاح مردم را بخنداند و شاد کند، مرتب از واژه‌‌های بیگانه مانند، «آیتم»، «منو»، «هات »، «لایک»، «اوکی»، «نایس»، «نایت»، «بای»، «وری گود»، «فیفتی فیفتی»، «اپلیکیشن»، «استرس»، «ویلچر»، «فرم»، «برند» و...  استفاده می‌کند یا  جمله‌های ترکیبی  فارسی و بیگانه از خود می‌سازد؛ مانند، «این کتاب‌ها خیلی به من کلوذ  هستند»، «باید با هم فیس تو فیس  صحبت کنیم»، «بهتره  زیاد استرس نداشته باشید»، باید خودمان را آپ تو دی کنیم  و... 

 چشم‌انداز و چند پیشنهاد

متأسفانه رشد سریع و  هجوم چشمگیر  واژه‌های بیگانه به زبان فارسی  زمینه تحرک یا اقدام عملی مشهودی را نه از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و نه از سوی سایر مراکز فرهنگی  بویژه صدا و سیما ایجاد نکرده است و چه بسا بتوان ادعا کرد که این عرصه، خالی از متولی است  و  نقش متولی در این عرصه بسیار کمرنگ و حتی  بی‌رنگ شده است. این در حالی است که رهبر معظم انقلاب در دیدار با استادان  و پژوهشگران دانشگاه‌های کشور که در تاریخ  15/5/1392  انجام گرفت،  بر حفظ و مراقبت از اصالت زبان فارسی تأکید داشتند.  «لازم است از پیشرفت علمی کشور، برای گسترش و نفوذ زبان فارسی در جهان استفاده شود.» 

ایشان استفاده از زبان فارسی در تحقیقات و پژوهش‌ها، واژه‌سازی و ایجاد اصطلاحات فارسی برای مفاهیم علمی را از جمله روش‌های مؤثر خواندند و فرمودند: «به‌گونه‌ای عمل کنید که در آینده هرکسی خواست از پیشرفت‌های علمی ایران استفاده کند به آموختن زبان فارسی نیازمند باشد.» ایشان با انتقاد از گسترش کاربرد واژه‌های فرنگی در سطوح مختلف جامعه می‌فرمایند: «بسیاری از سنت‌های غلطِ قبل از انقلاب، از بین رفته است اما متأسفانه سنت رنج‌آور استفاده از واژه‌های بیگانه، همچنان وجود دارد.»  (منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر رهبر معظم انقلاب)

از باب  پیشنهاد و توصیه کاربردی  برای محافظت از حریم زبان فارسی، لازم است که  فرهنگستان زبان و ادب فارسی  با استفاده از استادان  و اندیشمندان و محققان مربوطه، ضمن بازنگری  مجدد و جدی نسبت به واژ‌ه‌های جدید و قدیم  بیگانه که هر روز بر دامنه  آنها در میان زبان فارسی افزوده می‌شود، با نظارت و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی،  اقدامی جهادی را به صورت مستمر بر عهده بگیرد و مجموعه  واژه‌هایی را که تا کنون تهیه و گردآوری کرده است در قالب یک نرم افزار که توانایی جست‌وجو در هر زمان را  فراهم سازد، تهیه و برای کلیه رسانه‌ها و مطبوعات و ارگان‌ها یا مراکز فرهنگی که در ترویج این امر نقش دارند  ارسال نماید و طبق بخشنامه‌ای به عنوان  الزام، از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به تمامی دستگاه‌های فرهنگی ابلاغ رسمی  کند.  برای تسهیل و تسریع و دقت لازم  در انجام این امر نیز حتی‌الامکان ضروری است برای هر یک از شبکه‌های  تلویزیون و رادیویی و کلیه مطبوعات و انتشارات کشور، فردی کارشناس  در عرصه زبان و ادبیات فارسی  تعیین و نظارت بر این امر را بر عهده بگیرد.

استمرار در  کنترل  مستقیم، نه تنها سبب حذف مرحله‌ای واژه‌های بیگانه در سطح کشور  خواهد شد، بلکه آموزشی صحیح برای مجریان و گویندگان و برنامه نویسان رادیو و تلویزیون و کلیه مسئولان انتشاراتی خواهد بود و به مرور زمان واژ‌ه‌های بیگانه از زبان فارسی حذف خواهند شد.

 روزنامه ایران