جهاد اسلامى و آزادى عقیده / استاد شهید آیت‌الله مرتضى مطهرى - بخش هشتم

1394/3/2 ۱۰:۱۸

همین طور که فقها در اصل مطلب گفتند، در میان کسانى که قدرت نقد و استقلال فکرى دارند و به‏اصطلاح داراى نیروى اجتهاد هستند و مى‏توانند مسائل را تجزیه و تحلیل کنند، وجود افکار مخالف نه تنها زیانى‏ندارد، بلکه سود هم دارد. (بناست ما این را با موازین عقلى‏بحث کنیم). همیشه وجود افکار مخالف سبب ترقى و پیشرفت حقیقت است. تجربه تاریخى هم نشان داده وقتى‏که یک فکر مایه‏اى از حقیقت داشته باشد، اگر با فکر مخالف مواجه شود، قوی‌تر و نیرومندتر مى‏شود؛ درست ‏همین حالتى که در موجودات زنده، نبات و حیوان و بدن‏ انسان، گفته مى‏شود که به هر نسبت که بیشتر با موانع‏ روبرو و با آنها گلاویز شود و مجاهده کند، نیرومندتر مى‏شود.

همین طور که فقها در اصل مطلب گفتند، در میان کسانى که قدرت نقد و استقلال فکرى دارند و به‏اصطلاح داراى نیروى اجتهاد هستند و مى‏توانند مسائل را تجزیه و تحلیل کنند، وجود افکار مخالف نه تنها زیانى‏ندارد، بلکه سود هم دارد. (بناست ما این را با موازین عقلى‏بحث کنیم). همیشه وجود افکار مخالف سبب ترقى و پیشرفت حقیقت است. تجربه تاریخى هم نشان داده وقتى‏که یک فکر مایه‏اى از حقیقت داشته باشد، اگر با فکر مخالف مواجه شود، قوی‌تر و نیرومندتر مى‏شود؛ درست ‏همین حالتى که در موجودات زنده، نبات و حیوان و بدن‏ انسان، گفته مى‏شود که به هر نسبت که بیشتر با موانع‏ روبرو و با آنها گلاویز شود و مجاهده کند، نیرومندتر مى‏شود.

فکر انسان هم همین طور است. اگر یک فکر و عقیده زنده‏اى در انسان وجود داشته باشد، هر اندازه‏ که بیشتر با فکرهاى مخالف مواجه شود، قوی‌تر مى‏شود. البته در یک حدودى این طور است؛ یک نظامى دارد؛ عقیده ضعیف یکمرتبه از بین مى‏رود؛ ولى به طور کلى ‏وجود فکر مخالف سبب نیرو گرفتن فکرحق مى‏شود، نه سبب از بین رفتن آن. حق نباید از مواجهه‏با باطل بترسد و واقعاً هم بیمى بر او نیست، این خلاصه‏مطلب است.

خدمت ناخواسته کسروى

برعکس، هر وقت دوره‏اى پیش آمده که فکر مخالف و ضدى وجود نداشته، آن فکر حق درست مثل آبى که راکد باشد و سر جاى خودش بماند، بعد تدریجاً عفونت پیدا کند و خزه‏ها و چیزهاى دیگرى در آن پیدا شود که ماهیتش را به کلى عوض کند، عیناً همین حالت را پیدا کرده. ما مکرر در قم۱ همین حرف را مى‏زدیم و در تهران هم که قهراً این‏ حرف را زیاد مى‏زدیم. کسروى مسلّماً دشمن شیعه بود، با تشیع دشمن بود و رسماً ائمه شیعه را سبّ مى‏کرد، به امام صادق ‏علیه‌السلام رسماً دشنام مى‏داد. طبعاً این آدم زیانهایى هم بر عالم تشیع وارد کرد، به این معنا که ‏عده قلیلى را از شیعه جدا کرد؛ ولى به نظر من اگر پاى‏ حساب در میان باشد و سود و زیانهاى کتابهاى کسروى را مجموعاً در نظر بگیریم، سودش بیشتر بوده؛ به این معنا که‏ همین کتابهاى کسروى سبب شد مسائلى که در طول‏ چهارصد سال و بیشتر اصلاً کسى روى آنها فکر و بحث و استدلال نمى‏کرد و حالت آب راکدى پیدا کرده بود و عقاید عوامى جزء عقاید اصلى شده بود و یک چیز شلم‏شوربایى درآمده بود، [مطرح شود و] یک عده افراد محقق ‏براى اینکه جواب به کسروى بدهند، کتابهاى بسیار عالى‏ نوشتند و این عقاید را تنقیح کردند. البته این به معنى‏ تجویز عمل کسروى نیست، بلکه مثل همان بلا و مصیبت ‏است. بلا و مصیبت و شداید به حال شخص مفید است؛ اما این نه به معناى این است که ما بلا و شداید را تجویز مى‏کنیم. پس بر فردى مصائب وارد کنیم و بگوییم به دلیل ‏اینکه به حال تو مفید است، من حق دارم مصیبت بر تو وارد کنم! بلکه مى‏خواهم بگویم این اثر مفید بر آن بار است.

اختلاف و تنوع، لازمه پیشرفت

حتى در محیط‌هایى که هیچ مخالف وجود ندارد، اگر بشود در یک شرایط کنترل‏شده‏اى مخالف مصنوعى درست کرد، باز وجودش براى تنقیح و اصلاح عقاید حق مفید است. به‏ طور کلى اختلاف و تنوع براى پیشرفت لازم و ضرورى ‏است. در کشورهاى دمکراتیک هم که مى‏بینید مسئله ‏اکثریت و اقلیت [مطرح است،] اگر اکثریت و اقلیت واقعى ‏باشد، واقعاً وجود اقلیت را مفید مى‏دانند حتى به حال ‏اکثریت، نه اینکه وجود اقلیت فقط به حال طرفداران‏ اقلیت مفید است، بلکه اصلاً وجود اقلیت واقعى و منتقد و مخالف براى همه جامعه مفید است و از آن جمله براى‏ خود اکثریت.

بنابراین در عین اینکه باید عقاید عامه مسلمین را حراست و حفاظت کرد و افرادى را که ضعیف هستند و تاب مقاومت در مقابل افکار مخالف را ندارند، دور نگه‏ داشت و تقویت کرد و وقتى که آنقدر نیرو گرفتند که ‏بتوانند مقاومت کنند و یک نوع مصونیت روحى پیدا کردند، تماس میان آنها و افکار مخالف برقرار کرد؛ در عین ‏اینکه این گونه تدابیر باید به کار برده شود، ولى به نظر من ‏اگر کسى عقیده‏اى را روى فکر خودش اظهار مى‏دارد و مخالف است، دلیلى نداریم بر اینکه ما باید جلوى اصل ‏اظهار عقیده او را بگیریم.

روش قوى‏پرورى

باید از روش قوى‏پرورى پیروى کنیم نه از روش‏ضعیف‏پرورى، همان طور که پزشکان این جور چیزها راتوصیه مى‏کنند. بهداشت یک بچه را یک وقت کسى به این ‏شکل حفظ مى‏کند که همیشه او را از محیط‌هاى آلوده دور نگه مى‏دارد که نتیجه‏اش این است که اگر کوچکترین‏ آلودگى پیدا کند، مثلاً میکروب کمى هم وارد بدن این بچه ‏بشود، او را از پا درمى‏آورد؛ و یک وقت شما در عین اینکه ‏او را در اختیار میکروبهاى پرخطر قرار نمى‏دهید، ولى در عین حال طورى بچه را تربیت مى‏کنید که یک حالت ‏مصونیتى داشته باشد؛ یعنى همیشه بدنش را در حالت ‏مبارزه نگه مى‏دارید که تا حد زیادى بتواند در مقابل‏ میکروبهاى مضر مقاوم باشد. تا میکروب مضرى وجود نداشته باشد، بدن مقاومى وجود پیدا نمى‏کند.

چند سال پیش آقاى دکتر [محمد] قریب یک سخنرانى در رادیو کردند که من خودم گوش کردم. ایشان یک مقدار در مضارّ آب لوله‏کشى (مضارّ این گونه نه مضارّ مستقیم) صحبت کرد که از وقتى که آب لوله‏کشى آمده، فلج اطفال ‏زیادتر شده، براى اینکه این بچه‏اى که همیشه آب پاک‏ مى‏خورد، بدنش کوچکترین مقاومتى در مقابل میکروب ‏از جمله میکروب فلج ندارد؛ ولى آن بچه‏اى که در سابق ‏بود [بدنش مقاوم بود.] درست است که خیلى بچه‏ها هم ‏از بین مى‏رفتند، ولى آنهایى که مى‏ماندند، قوی‌تر بودند از بچه‏هایى که امروز باقى مانده‏اند و باقى مى‏مانند. کارل هم ‏در کتاب «انسان، موجود ناشناخته» آنجا که از جنبه‏هاى ‏بهداشتى صحبت مى‏کند، بیشتر تکیه‏اش روى این است که‏ ما نباید حفظ الصحّه را بر اساس دور نگه‌داشتن از میکروبها رعایت کنیم، بلکه باید براساس تقویت بنیه‏ مزاجى باشد؛ و مضارّى براى تمدن ذکر مى‏کند و مى‏گوید متأسفانه تمدن، بشریت را به سوى ضعف مى‏برد، انسانهایى تدریجاً به وجود مى‏آورد که در مقابل طبیعت، ضعیف بار خواهند آمد.

حال عین این قانون در مسائل روحى هم هست. در حدودى که شما به خودتان و به بچه‏تان اجازه مى‏دهید که‏ با بیماریها گلاویز باشد، در همین حدود مى‏توانید به‏ خودتان و به بچه‏تان اجازه بدهید که با افکار مضر هم‏ تماس داشته باشد و در حدودى که لازم مى‏دانید، او را از بیماریها نگهدارى کنید؛ در همین حدود باید او را از افکار مضر نگهدارى کرد. به نظر نمى‏رسد که اگر کسى در این ‏حدود نگهدارى را توصیه کند، کارى برخلاف منطق کرده ‏باشد. بیش از این لازم نیست درباره کتب ضلال بحث ‏کنیم؛ چون بحث زیادى ندارد. گفتیم ما در قرآن و حدیث ‏یک نصّ صریح و قاطعى [در این موضوع] نداریم جز همین مقدارى که عرض کردم.

مسئله تفتیش عقاید

مسئله دیگر مسئله تجسس در عقاید و افکار یا تفتیش ‏عقاید است. این هم احتیاجى به بحث زیادى ندارد. قدر مسلّم این است که در اسلام تجسس و تفتیش عقاید به‏ هیچ شکل جایز نیست. این یک مسئله خیلى روشن و صریحى است. قرآن مى‏گوید: «و لا تقولوا لمن ألقى الیکُمُ‏ السّلام لست مُؤمنا»۲ همین قدر که کسى خودش به شما مى‏گوید من مسلمانم، شما به حکم بدگمانى که دارید نگویید که نه، تو مسلمان نیستى. بهترین دلیلش مسئله ‏منافقین مدینه در زمان پیغمبر اکرم(ص) است. قرآن بدون آنکه ‏اسم ببرد، یاد مى‏کند که در میان مسلمین عده زیادى منافق ‏هستند که اینها به ظاهر مسلم‏اند، در مسجد پیغمبر شرکت‏ مى‏کنند و مسلمین با آنها معامله مسلمان مى‏کنند؛ ولى درباطن مخالفند و بدبختى مسلمین را مى‏خواهند. اینها در هر شرایطى حتى در جنگها آرزو مى‏کردند که کفار بر مسلمین غلبه پیدا کنند. اصلاً کافر باطنى بودند.

قرآن از طرفى مسلمین را به خطر چنین اشخاصى متوجه مى‏کند، شدید هم متوجه مى‏کند، عاقبت اینها را هم عاقبت بسیاربد و بدترى از کفار تلقى مى‏کند (انّ المنافقین فى الدّرک‏ الاسفل من النّار)؛۳ اما صرف اینکه کسى مى‏آمد اظهار اسلام مى‏کرد و مى‏گفت من در جماعت مسلمینم، [مسلمانان به پیروى از قرآن] نمى‏گفتند ما باید از عقیده ‏تو تفتیش و جستجو کنیم؛ این حرفها ابداً در کار نبود؛ مگر آنچه که از کسى ظاهر شود. وقتى که از کسى یک عمل‏ خلاف اسلام و ضد اسلام ظاهر شد، طبعاً ما باید او را از حوزه اسلام و مسلمین خارج بدانیم.

پی‌نوشتها:

۱٫ [یعنى در دوره طلبگى]

۲٫ نساء ر ۹۴٫ ۳٫ نساء ر ۱۴۵٫

روزنامه اطلاعات