دوتار شمال خراسان؛ سازی استوار بر فرهنگ شفاهی

1394/2/2 ۱۱:۱۵

دوتار یکی از سازهای کهن سرزمین شمال خراسان به شمار می رود که نقش بسزایی در فرهنگ شفاهی مردمان این منطقه جغرافیایی دارد . موسیقی سرزمین خراسان شمالی یکی از غنی ترین انواع موسیقی نواحی است که از لحاظ گستره جغرافیایی، دامنه های شمالی رشته کوه بینالود تا دشت های حاصلخیز بجنورد را در بر می گیرد. در زمان ایران باستان، این منطقه به عنوان بخشی از حکومت مرکزی ایران و زیرنظر سرزمین های ساتراپ نشینی پارت اداره می شد و مردمی با اصالت سکاها که به سکاهای خراسان در تاریخ مشهورند، در این منطقه زندگی می کردند.

دوتار یکی از سازهای کهن سرزمین شمال خراسان به شمار می رود که نقش بسزایی در فرهنگ شفاهی مردمان این منطقه جغرافیایی دارد .
 موسیقی سرزمین خراسان شمالی یکی از غنی ترین انواع موسیقی نواحی است که از لحاظ گستره جغرافیایی، دامنه های شمالی رشته کوه بینالود تا دشت های حاصلخیز بجنورد را در بر می گیرد.
در زمان ایران باستان، این منطقه به عنوان بخشی از حکومت مرکزی ایران و زیرنظر سرزمین های ساتراپ نشینی پارت اداره می شد و مردمی با اصالت سکاها که به سکاهای خراسان در تاریخ مشهورند، در این منطقه زندگی می کردند.
پس از فروپاشی نخستین امپراتوری ایران توسط اسکندر مقدونی، این منطقه نیز از گزند هجوم در امان نماند و به دست پریکلیتوس یکی از فرماندهان ارشد اسکندر اداره می شد که این مهم تا زمان انقلاب اشکیون ادامه داشت.
مردمان این منطقه، موجب نجات سرزمین ایران از زیر سیطره میراث داران اسکندر شدند، زیرا مورخان باستان بر این عقیده اند که اشکانیان که با نام سکاهای خراسان در تاریخ مشهورند، از اقوام همین منطقه بودند و با انقلاب خود موجب انقراض سلسله سلوکیه در ایران شدند.
نگاه ویژه حکومت اشکانیان به هنر را می توان در سنگنبشته ها، متون و اشیای کشف شده به وضوح مشاهده کرد، زیرا اشکانیان بر این عقیده بودند که فقط قدرت نظامی برای فتوحات کافی نیست و نفوذ فرهنگ، آیین و دیگر اقسام هنر می تواند در کنار قدرت نظامی موثر باشد.
قدمت اسکان این قوم از لحاظ گستره جغرافیایی در منطقه شمال خراسان بازمی گردد به دوران تمدن ترکستان و خوارزم که مناطق خراسان بزرگ، ترکمنستان و بخشی از افغانستان و تاجیکستان را در برمی گیرد که طی تاریخ باز هم بر اثر تاخت و تازها مورد هجوم اقوام دیگر قرار گرفت که از این میان می توان به حمله لشگر مغول به این منطقه در سده هفتم قمری اشاره کرد.
همین وقایع تاریخی برای بوجود آمدن یک سرزمین چند فرهنگی کافی بود زیرا جنگ ها و تهاجمات در دوران باستان، مهمترین عوامل گسترش آداب و رسوم، فرهنگ و آیین به دیگر مناطق بود.
چند فرهنگی بودن این منطقه از ویژگی های منحصر بفرد آن است که موجب شده موسیقی نواحی شمال خراسان از نشانه های ویژه این فرهنگ ها بهره مند شود که از این بین می توان به تاثیرات موسیقایی اقوام مهاجر ترک و کرد در موسیقی شمال خراسان اشاره کرد.
این تقابل فرهنگی موجب شد که خراسان شمالی با اینکه از نظر جغرافیایی منطقه کوچی است، ولی موسیقی این سرزمین از بخش اعظمی از دستاوردهای موسیقی کردها و ترک ها استفاده کند و از این بین می توان به مقام های موسیقی در شمال خراسان اشاره کرد که به زبان ترکی و کردی اجرا می شود.
موسیقی نواحی شمال خراسان در کنار آداب و رسوم نگاه آیینی، بیشترین تاثیر خود را از اقلیم جغرافیایی این سرزمین گرفته است که این مهم موجب شده موسیقی این منطقه به دو بخش عمده کوهپایه و جلگه ای تقسیم شود.
هرکدام از این مناطق جغرافیایی، از نشانه های خاص موسیقایی تبعیت می کنند برای مثال الحان سرزمین های کوهپایه(هزار مسجد) از تاکیدهای آوازی ویژه ای نسبت به منطقه جلگه ای برخوردار است و در مقابل موسیقی سرزمین های جلگه ای(قوجان) بیشتر متاثر از موسیقی سازی است.
دوتار شمال خراسان یکی از سازهای کهن شمال شرقی کشور بشمار می رود که بخش اعظمی از فرهنگ موسیقایی این سرزمین جغرافیایی خود را در خود جای داد است .
سرزمین شمال خراسان از لحاظ جغرافیایی شهرهای قوچان ، شیروان ، بجنورد ، اسفراین و درگز را در بر می گیرد همین گستره جغرافیایی موسیقی این منطقه را به گونه ای چند فرهنگی تبدیل کرده است که از داشته های فرهنگ اقوام ترک ، کرد و ترکمن که در این سرزمین ها ساکن هستند بهره می برد .
ساز دوتار پیشینه کهن در تاریخ فرهنگی این بخش از سرزمین ایران دارد که به سال های دور بر می گردد ، روایت های افسانه ای ، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه شمال خراسان همیشه با هم نوازی ساز دوتار همراه بوده است .
به کسانی که داستان ها و روایت های کهن این سرزمین را به همراه تنبور اجرا می کنند «بخشی »می گویند، در این منطقه جغرافیایی تعداد بخشی های ترک زبان بیشتر بوده که مهمترین دلیل آن گویش ترکی خاص مردمان شمال خراسان است که رواج بیشتری نسبت به گویش ها و لهجه های دیگر دارد.
دوتار به عنوان مهمترین ساز در فرهنگ موسیقایی شمال خراسان همیشه مورد توجه بوده است ، که مهمترین وظیفه آن انتقال روایت و داستان های پند آمیز گذشتگان به نسل های بعدی بوده است ، استفاده ساز برای همراهی داستان ها انتخاب هوشمندانه ای از سوی مردمان این منطقه به شمار می رود چرا که مردمان با حفظ بخش هایی از موسیقی ، پند داستان ها را آسان تر متوجه می شدند .
از میان این داستان ها که به وسلیه دوتار بخشی های خراسان شمالی روایت می شدند می توان به داستان شاه اسماعیل ، زهره و طاهر ، اصلی و کرم ، کور اوغلی ، غریب و شاه صنم ، لیلی و مجنون ، گل افروز و دوست محمد اشاره کرد ، این قسمت از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان تا اندازه ای تاثیرگذار عمل کرد که به سرزمین های مرکزی فلات ایران نیز نفوذ کرد .
قسمت دیگر موسیقی شمال خراسان که توسط دوتار نوازان این منطقه اجرا می شود ، مقام های نواحی این منطقه است که به هفت مقام شهرت دارد . مرحوم حاج قربان سلیمانی و محمد حسین یگانه هر کدام به شیوه خود این مقام ها را ادا می کردند ، اما نکات مشترک در میان آنها بهره گیری از مقام های نوایی ، تجنیس ، شاه ختایی و گرایلی است .
این نغمات و مقام ها در خود نیز به دو بخش آوازی و ریتمیک تقسیم می شوند ، آوازها اغلب داستان ها را بیان می کنند و نغمات ریتمیک در میان داستان ها و برای گذار به روایت بعدی مورد استفاده قرار می گیردند ، از مهمترین مقامی که با ریتم همراه است می توان به مقام حریف کش اشاره کرد .
از نظر ساختاری نیز دوتار منطقه شمال خراسان با توجه به گستره جغرافیایی انواع گوناگون دارد ، برای مثال دوتار شهر قوچان با دوتار درگز از نظر صدادهی و نوع ادای نغمات تفاوت هایی دارند اما همگی این سازها در اصول اولیه ساخت از جمله کاسه ها ، اندازه دسته ساز و . . . با هم شباهت های بسیاری دارند .
یکی از جالب ترین نکات نوازندگی این ساز که در بیشتر سازهای بومی شرق و شمال شرق فلات ایران مرسوم بوده ، کوک های متفاوت این ساز بر اساس سیلقه نوازندگی است برای مثال هر نوازنده این امکان را دارد با بهره گیری از کوک دلخواه خود بر روی ساز نغمه هایش را اجرا کند .
دوتار شمال خراسان از لحاظ تکنیک اجرایی شباهت بسیاری به گونه ترکمن این ساز دارد با این تفاوت که نوازنده در هنگام به صدا درآوردن سیم ها با دست راست از تکنیک های مختص این منطقه بهره می برد .
این ساز در طول تاریخ منطقه شمال خراسان نقش بسزایی در ادای آداب و رسوم این منطقه داشته است ، اهالی روستاها و شهرهای کوچک دور هم جمع می شدند و به صدای ساز و آواز بخشی ها گوش فرا می دادند .
در چند دهه اخیر نیز دوتار شمال خراسان نقش قابل توجه ای را در شناساندن فرهنگ کهن ایرانی به دیگر کشور های داشته است ، حاج قربان سلیمانی در زمان حیات خود با حضور در جشنواره های متعدد بین المللی این فرهنگ کهن موسیقایی را به دیگر هنردوستان در سراسر جهان شناساند .
امروزه با پیشرفت تکنولوژی و زندگی مدرن مردمان سازهای بومی کمتر در میان اهالی این منطقه مورد توجه قرار می گیردند اما در این میان همچنان کسانی هستند که دوتار نوازی را بخشی از فرهنگ اصیل خود می دانند و برای حفظ و ماندگاری آن می کوشند .
ایرنا