قیچک؛ ساز منحصر به فرد شرق ایران

1394/1/17 ۱۱:۳۷

قیچک سازی منحصر به فرد در موسیقی نواحی ایران به شمار می رود که در سرزمین های شرقی فلات ایران همچون سیستان و بلوچستان نواخته می شود . سیستان و بلوچستان یکی از تمدن های کهن سرزمین ایران به شمار می رود که آداب و رسوم ، فرهنگ ، جغرافیا و در نهایت موسیقی خاص خود را دارد و از داشته های منحصر به فرد این منطقه تبعیت می کند .

قیچک سازی منحصر به فرد در موسیقی نواحی ایران به شمار می رود که در سرزمین های شرقی فلات ایران همچون سیستان و بلوچستان نواخته می شود .

سیستان و بلوچستان یکی از تمدن های کهن سرزمین ایران به شمار می رود که آداب و رسوم ، فرهنگ ، جغرافیا و در نهایت موسیقی خاص خود را دارد و از داشته های منحصر به فرد این منطقه تبعیت می کند .

یکی از سازهایی که قدمت کهن و نقش بسزایی در اجرای موسیقی سیستان و بلوچستان دارد ، قیچک است که در منطقه بلوچستان با نام سرود نیز شهرت دارد .تاریخچه استفاده از سازهایی همچون قیچک به زمان دور و تمدن های شهر سوخته باز می گردد.

مکتوبات تاریخی کشف شده در این شهر (شهر سوخته) تصویری از یک گروه نوازی را در خود دارد که نوازنده ای در حال نواختن سازی شبیه به قیچک است که به نظر می رسد پدر سازهای آرشه ای این منطقه بوده که با گذر زمان در منطقه های مختلف با توجه به جغرافیا و نیاز به الحان مختلف تغییر کرده است .

به طور کلی این ساز را از لحاظ ساختار می توان به دو دسته قیچک سیستان و قیچک بلوچستان تقسیم کرد .

قیچک هر دو منطقه از لحاظ ظاهری و ساختاری شباهت های بسیاری با هم دارند و تفاوت آنها در شیوه اجرای و خواستگاه ملودیک و موسیقایی است.

قیچک سرزمین بلوجستان تحت تاثیر موسیقی شبه قاره هند و پاکستان قرار گرفته ، این مهم به منظور ارتباط تنگاتنگ فرهنگی مردم بلوچستان با مرزهای شرقی خود است که موسیقی آنها را نیز همچون اغلب آداب و رسومشان به هم نزدیک کرده است .

قیچک بلوچستان از لحاظ تکنیک اجرایی و ساختمان در شمال و جنوب با تغییراتی همراه است ، برای مثال نوازندگی قیچک در میناب با منطقه سرحد متفاوت است که دلیل آن خاستگاه متفاوت مردمان هر منطقه از موسیقی و ساز است .

این ساز بخش عمده ای از رپرتوآر اجرایی سرزمین بلوچستان را بر عهده دارد ، نکته ای که این ساز را از دیگر آلات موسیقی بلوچستان متمایز می سازد قابلیت های اجرایی آن در موسیقی سازی و توانایی بالا برای همراهی با آواز است .

با توجه به اینکه موسیقی آوازی در این سرزمین های جنوب شرقی ایران از ارجحیت بیشتری نسبت به گونه سازی در میان مردمان برخوردار است همراهی قیچک با آواز موجب شده که این ساز به بخشی جدا نشدنی از موسیقی مردمان بلوچستان تبدیل شود .

گویش مردمان بلوچستان یکی از شاخصه های موسیقی آنها محسوب می شود ، تحریرها با فواصل پرش دار و اجرای پی در پی نغمات در برخی از مقام ها لحن اصلی ساز قیچک را نیز تشکیل می دهد به طوریکه با شنیدن صدای این ساز می توان دریافت که متعلق به بلوچستان است .

موسیقی منطقه بلوچستان دارای شاخصه هایی است که ریشه در نگاه اسطوره ای مردمان این مناطق دارد ، مردمان بلوچستان برای هر مراسمی موسیقی خاص خود را دارند .

قیچک بلوچی از 3 سیم اصلی و 5 سیم هارمونیک تشکیل شده است که با آرشه ای که از موسیقی دم اسب است نواخته می شود.

یکی دیگر از شاخصه های قابل توجه قیچک بلوچستان تکنیک اجرایی این ساز است ، به گونه ای که در زبان علمی موسیقی به آن فلاژوله می گویند ، این اصطلاح به آن معناست که نوازنده به جای فشار دادن سیم بر روی دسته برای تولید نت موسیقایی ، تنها آن را لمس می کند که این مهم قابلیت های منحصر به فردی را برای این ساز مهیا می کند .

قیچک سیستان نیز که در بخشی از سرزمین های خراسان بزرگ نواخته می شود همچون نمونه بلوچی خود صدای بسیار اسرار آمیز دارد با این تفاوت که اندازه آن از قیچک بلوچی بزرگ تر و صدای آن حجم بیشتری دارد .

سازهای هر منطقه جغرافیایی با استفاده از چوب درخت های بومی آن سرزمین ساخته می شود که در سرزمین سیستان و بلوچستان نیز قیچک از چوب درختان گرمسیری ساخته می شود .

خاصیت چوب درختان گرمسیری این امکان را امکان را به ساز می دهد تا صدایی حجیم و در عین حال عمیق داشته باشد .

مقام های اجرایی توسط این ساز شامل آواز ذهیروک، آواز لیکو و شئر است که هر سه روایت های متنوعی را در خود جای داده اند ، ذکرهای گواتی و سوت از دیگر مقام های موسیقی منطقه بلوچستان است که بیشتر در مراسم مذهبی و جشن و پایکوبی مورد استفاده قرار می گیرد .

مقام های موسیقی سیستان نیز بیشتر تحت تاثیر موسیقی جنوب خراسان قرار دارد و بیشتر به همراه ریتم نواخته می شود .

این ساز در بیشتر موارد در کنار ، تنبورک ، دهلک و رباب ایفای نقش می کند که نقش پیذیری هر ساز در اجرای موسیقی بستگی به نوع مقام و فضای موسیقی دارد.

قیچک به عنوان یکی از کهن ترین سازهای نواحی ایران در طول تاریخ مورد توجه بوده ، نواختن این ساز در میان مردمان این منطقه جغرافیایی از توجه قابل توجه ای برخوردار است .

قیچک نیز همچون بسیاری از داشته های فرهنگی و آداب و رسوم این سرزمین در طول زمان بکر و دست نخورده مانده است که حکایت از توجه وی‍ژه مردمان سیستان و بلوچستان به داشته های فرهنگی و هنر کهن این منطقه دارد .

ایرنا