نوروز و همبستگی اقوام تمدن ایرانی

1393/12/24 ۰۹:۴۵

نوروز بزرگ آیینی ماندگار است که درمیان مردمان سرزمین های گوناگون با نام ها، آیین ها و سنت های مختلفی برپا می شود، از این رو در آستانه ی رسیدن بهار نشستی با عنوان «نوروز؛ نماد همبستگی مردم حوزه تمدنی ایران بزرگ» از طرف خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

فاطمه مهدوی: نوروز بزرگ آیینی ماندگار است که درمیان مردمان سرزمین های گوناگون با نام ها، آیین ها و سنت های مختلفی برپا می شود، از این رو در آستانه ی رسیدن بهار نشستی با عنوان «نوروز؛ نماد همبستگی مردم حوزه تمدنی ایران بزرگ» از طرف خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

خانه ی اندیشمندان علوم انسانی در خیابان ویلای تهران روز چهارشنبه بیستم اسفند 1393 خورشیدی پذیرای صاحب نظران و علاقه مندان به نوروز شناسی در نشست «نوروز نماد همبستگی مردم حوزه تمدنی ایران بزرگ» بود. این نشست با سخنرانی «بهرام امیر احمدیان» عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان و «احمد تمیم داری» عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار و در این نشست نوروز و آیین های آن بررسی شد.

**فرهنگ کشاورزی آغازگر فصلی نو

بهرام امیر احمدیان با بیان این که ایران باستان دارای تمدنی کشاورزی و روستایی بوده، عنوان کرد: در ایران فرهنگ روستایی و کشاورزی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و این سرزمین در کمربند نیمه خشک کره ی زمین قرار گرفته و به همین دلیل در کتیبه ی داریوش هخامنشی عنوان شده است که اهورامزدا سرزمین مرا از جنگ، دروغ و خشکسالی در امان نگه دارد. ایرانیان بزرگ ترین و نخستین سازندگان سد و شبکه های آبیاری بوده اند، قنات در ایران اختراع شده و این امر نشان می دهد که آب از اهمیت بسیار بالایی در تمدن پیشین ما برخوردار بوده است، به گونه ای که در سفره ی نوروز هم از عنصر آب که نمادی از تشنگی محسوب می شده، بهره می بردند. به گفته ی مولانا:

آب کم جو تشنگی آور به دست

تا بجوشد آبت از بالا و پست

عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان در ادامه افزود: مردمان این سرزمین با قناعت زندگی را سپری می کردند و آب را حرمت می گذاشتند. در ایران باستان آغاز فعالیت کشاورزی پس از زمستان طولانی ترین فصل سال بوده که با آغاز سال شمسی همراه می شد به صورتی که شب و روز با هم برابر و زمین بیدار می شد، بنابر این فرهنگ کشاورزی همگام با شروع فصل نو بود؛ فصل رویش که اقتصاد، زندگی و حیات به آن وابسته بود. برپایی جشن نوروز برای این امر بود که کار و فعالیت کشاورزی را آغاز و قنات ها را لایروبی کنند و مزارع را شخم بزنند، گاوآهنشان را آماده کنند و زنگار بزدایند.

وی در ادامه افزود: هر آنچه که در اقلام سفره ی هفت سین وجود داشت، مربوط به به بخش کشاورزی است و از بخش صنعت نمی توان اقلامی در این سفره یافت. همه ی این اقلام نمادهای باغداری و زراعت هستند همچون سمنو یا سبزه که از گندم به دست می آید و سماق و سیر که حاصل زراعت است.

**خانه تکانی انسان همگام با خانه تکانی بهار

بهرام امیراحمدیان نو شدن جهان را با نوشدن دل ها همراه دانست و عنوان کرد: انسانی که خسته از زمستان طولانی است به ناگاه وارد فصلی خواهد شد که دل و سرزمینش جوان می شود این 2 با هم همراه می شوند، چنانکه فراش؛ باد صبا را بفرمود تا فرش زمردین بگستراند و بنات نبات را در مهد زمین بپروراند. بنابراین وقتی طبیعت لباس نو می پوشد، آن انسانی که در این عرصه عرض اندام می کند او هم باید لباسش را نو کند و این گونه همه چیز از نو آغاز می شود. همان طوری که طبیعت باید یک خانه تکانی بکند، انسان نیز باید این خمودگی زمستان را بیرون بریزد، از این رو در نخستین قدم خانه را تمیز می کند، اثاث کهنه را بیرون می ریزد، کوزه ی کهنه را می شکند و این گونه نوروز را آغاز می کند.

«مختوم قلی فراغی» شاعر ترکمن که در ایران زاده شده و در ترکمنستان به خاک سپرده شده است، می گوید: با آمدن نوروز به عالم، جهان رنگین می شود، ابرها می غرند و کوه ها مه آلود می شوند، موجودات بی جان جان می گیرند، زمانه چهره می گشاید و گیاهان خفته می رویند و جان می گیرند. در ترانه یی تاجیکی می خوانیم:

نوروز رسید و شاد و خرم گشتیم

از رفتن دی ما همه بی غم گشتیم

دیدیم و شنیدیم صد محنت و غم

آخر به گل بهار همدم گشتیم.

**گستره ی فرهنگی ایران زمین

امیر احمدیان در ادامه خاطرنشان کرد: در این گستره ی بزرگ باید از نماد جشن نوروز بهره ببریم تا بتوانیم مردمان این عرصه را به هم نزدیک کنیم، پس بیایید تا با همکاری و همگرایی این امر را انجام دهیم. نباید از واژه ی نوبهاران استفاده کنیم، به این دلیل که نوروز جشن بهاران نیست، ما تنها در فروردین این آیین را برگزار می کنیم، بنابراین نباید نام نوروز را با واژه های نوبهاران از میان ببریم، باید آن را شکوفا و افتخارکنیم که سرزمین نوروز در ایران است.

وی درباره ی گستره ی سیاسی ایران گفت: ایران اول، جمهوری اسلامی ایران است که دارای قلمروهای سیاسی است، ایران دوم، فلات بسیار گسترده ی ایران است که حد شرقی آن تا پاکستان و سند کشیده شده و حد غربی آن تا فلات آناتولی و جنوب آن به خلیج فارس و شمالش به دامنه های کپه داغ می رسد. اما ایران سوم، ایران فرهنگی است که از ارزش بسیار بالایی برخوردار و قلمرویی است گسترده که همه ی اقوام ایرانی را به هم پیوند می دهد.

** قلمرو زبان های ایرانی

عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان بیان کرد: در ایران انواع گویش ها و زبان ها یافت می شود، زبان کردی، تاجیکی، زبان های تالشی، بلوچی، پشتو، فارسی که نمونه هایی از زبان های خانواده ی ایرانی به شمار می روند. قلمرو فرهنگی ایران بسیار گسترده است. امکان دارد در برخی از کشورها این جشن دولتی برگزار شود اما در ایران نوروز در دل مردم جای دارد و بخشی از هویت ملت ایران به شمار می رود و این امر بسیار ارزشمند است. در این قلمرو گسترده، علاوه بر ایرانی ها، تاجیک ها، افغان ها، ازبک ها، ترکمن ها، قزاق ها، قرقیزها، ترک ها، آذری ها و ترک های شمال قفقاز از جمله ترک های دربند در داغستان روسیه، کردها ی ساکن در ترکیه، عراق و سوریه، ایزدی های ارمنستان عراق، تاتار و تالش های قفقاز و بلوچ های آسیای مرکزی، ترک های آناتولی، همه در برگزاری این آیین شکوهمند سهیم هستند. حتی در ترکیه، قزاقستان، در شمال ایران، در آسیای مرکزی هنوز میر نوروزی (یکی از مراسم مربوط به جشن نوروز بود که در ایران مقارن با بهار انجام می دادند) را جشن می گیرند.

** پیدایش نوروز در ادبیات فارسی

امیراحمدیان درباره ی دلیل پیدایش نوروز عنوان کرد: ادبیات فارسی به نوروز بسیار علاقه مند است. پیدایی نوروز را اینگونه می گویند که جهان انجمن شد بر تخت او که همان جمشید است، جهان را آراسته و پیراسته و حالا آمده و از آن پرشده فره بخت او، به جمشید بر گوهر افشاندند مر آنروز را روز نو خواندند.

سر سال نو هرمز فرودین

بر آسود از رنج دل زکین

به نوروز شاه گیتی فروز

بر آن تخت بنشست فیروز روز

بزرگان به شادی بیاراستند

می و رود و رامشگران خواستند

چنین جشن فرخ از آن روزگار

بمانده از آن خسروان یادگار

«طبری» نوروز را سرآغاز دادگری جمشید دانسته است و می گوید: جمشید علما را فرمود که آن روز را که من بنشستم به مظالم شما نزد من باشید تا هر چه داد و عدل باشد بنمایید تا من آن کنم و آن روز که به مظالم نشست روز هرمز بود از ماه فروردین پس آن روز رسم گردد.

ابوریحان بیرونی نیز پرواز کردن جمشید را آغاز جشن نوروز می داند و می نویسد: چون جمشید برای خود گردونه بساخت در این روز بر آن سوار شد و شیاطین او را در هوا حمل کردند و به یک روز از کوه دماوند به بابل در بین النهرین آمد و مردم برای این امر شگفت زده شدند پس این روز را عید گرفته و برای یادبود آن روز به روی تاب می نشینند و تاب می خورند. جشن نوروز پیش از جمشید نیز برگزار می شده و ابوریحان بیرونی با آنکه جشن را به جمشید منسوب می کند، یادآور می شود که آن روز را روز تازه یی بود، جمشید عید گرفت اگرچه که پیش از آن هم نوروز آیینی بزرگ بود. جمشید جشن نوروز را به شکرانه ی اینکه خداوند گرما، سرما، بیماری و مرگ را از مردمان گرفت و 300 سال بر این جمله بود، برگزار کرد.

**دلیل برپایی این جشن کهن تاکنون

امیراحمدیان دلیل باقی ماندن این جشن را در میان اقوام ایرانی این چنین عنوان کرد که در جشن نوروز هیچ زمینه ای از بت پرستی یا غیرخدایی وجود ندارد و آیین های آن، عبادت و سپاس به درگاه یزدان برای نعمت هایی است که خداوند به انسان بخشیده و سفره ی هفت سین نماد این نعمت ها به شمار می رود، بدین دلیل این آیین ماندگار شد و در درون دل ها و منزل ها رفت.

وی در ادامه افزود: بسیاری از کشورها نوروز را در گذشته جشن می گرفتند اما برپایی آیین نوروز در ایران بسیار متفاوت از دیگر کشورهاست، در سرزمین های دیگر چون افغانستان و تاجیکستان، نوروز جشن دولتی است و روسای جمهوری در یک میدان بزرگ شهر جمع می شوند و به مدت یک یا 2 روز جشن می گیرند و این آیین پایان می یابد اما در ایران این آیین در دل ها وجود دارد.

**ترتیب نوروز چیست؟

عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان با بیان اینکه ترتیباتی پیش از برگزاری عید نوروز وجود دارد، عنوان کرد: آیین های مربوط به پیش از نوروز، برخی همزمان با خود نوروز و یک تعدادی هم بدرقه ی نوروز هستند. نخستین ترتیب پیش از نوروز خانه تکانی و نوروز خوانی است که به وسیله ی حاجی فیروز اجرا می شود که نوید آمدن نوروز و فصل نو را می دهد، آیین بعدی، جشن چهارشنبه سوری است. آیین بعدی، تهیه ی سمنو در سفره هفت سین و آیین دیگر میر نوروزی است که به دنبال تحویل سال در ایران باستان این گونه رسم بود که در ایام عید نوروز برای مضحکه و محض تفهیم نوروز فردی عامی و از میان مردم را به عنوان پادشاه یا امیر یا حاکم موقتی به نام میر نوروزی انتخاب می کردند و فرمانروایان و حکام محلی برای چند روز زمام امور شهری را به عهده اش می سپردند در مدت امارت موقت، میر نوروزی ظاهرا عنان و اختیار را به دست وی سپرده و اوامر وی را رعایت کرده و لازم الاجرا می دانست و پس از پایان دوره ی نوروز پادشاهی او به پایان می رسید. از آغاز تا انجام دوره ی حکومت سپنجی فقط پنج روز حق هرگونه خندیدن یا تبسم از میر نوروزی سلب می شد تا بتواند سبب خنداندن مردم شود. این آیین های نوروزی نیز با دید و بازدید و بازی های نوروزی همراه بود، آیین بدرقه ی نوروز را می توان سیزده بدر و چهارده بدر نام برد.

حافظ: سخن در پرده می گویم چو گل از غنچه بیرون آی/ که بیش از پنج روزی نیست حکم میر نوروزی. این مصرع دارای این تفسیر است که در ایامی پنج روز به تو فرصت دادم که حکومت کنی چه بهتر که از این فرصت استفاده کنی و کارهای عام المنفعه انجام دهی. عمر ما کوتاه است مثل میر نوروزی.

این استاد دانشگاه برگزاری آیین نوروز خوانی را در برخی از منطقه های ایران این چنین عنوان کرد و گفت: برگزاری این آیین بسیار خوب بوده است مردم به پیشواز بهار می رفتند، نغمه سرایی می کردند و ساز و دهل می زدند و اشعار زیبا می خواندند و به مردم نوید می دادند که دل ها به زودی نو و بهاری می شود، این آیین در تالش و مناطق کوه های البرز و آذربایجان شرقی هنوز هم برپا می شود، نوروزخوانان به در خانه های مردم می آیند، می خواندند و مردم به آن ها هدایایی می دادند.

**استقبال از نوروز و آراستن سفره ی هفت سین

بهرام امیراحمدیان سبز کردن گندم در یک بشقاب را جزو سنت های رایج تمام کشورهای اطراف ایران دانست و عنوان کرد: گرچه سفره های هفت سین متفاوت هستند اما همه ی آن ها از سبزه بهره می برند، سمنو نیز بسیار خاصیت دارد اما در ایران سمنو را می خریم اما در خارج از ایران سمنو فروشی نیست و به عنوان نماد احسان و بخشش است و آن را رایگان به همه می دهند، مراسم خاصی در کشورهای آسیای مرکزی برای سمنو هست و تنها خانم ها این کار را انجام می دهند، آن ها گندم را می شویند، سبز و از شیره اش سمنو درست می کنند و پختن آن از شب تا صبح ادامه دارد و سپس شب که درش را باز می کنند، می گویند: دست بی بی فاطمه تبرک کرده و پنجه اش در آنجا افتاده است.

هر چیزی که در سفره ی نوروز وجود دارد دارای خاصیت است، سماق نیز خاصیت اکسیدانی دارد. می گویند سماق چربی کباب را کاهش می دهد. نان نیز جزو این اقلام محسوب می شود چون از گندم به دست می آید، پیامبر می فرماید نان را گرامی بدارید. نان در واقع سمبل کشاورزی است.

سیب، حاصل باغداری است، در گذشته سیب های شمیرانی را برای عید در خاک رس نگه می داشتند تا سالم بمانند. سیر را معجزه ی طبیعت می دانند؛ دارویی که حاصل دسترنج کشاورز است و باید در سفره باشد، سنجد بسیار ارزشمند است.

**نوروز در کشورهای اطراف ایران

عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان گفت: برگزاری آیین نوروز در تاجیکستان بسیار باشکوه است، رییس جمهوری در یک میدان مرکزی می ایستد. بازی های گوناگون چوگان بزکشی، سمنو، اسب سواری و کشتی صورت می گیرد و چون بخشی از هویت آریایی تباران در نوروز نهفته، آن را با شکوه تمام جشن می گیرند. زیباترین و ماندگارترین جشن نوروزی به عنوان آیینی دینی در مزار شریف افغانستان مرکز ولایت بلخ جایی که مولانا از آنجا برخاسته و نیز در کابل برگزار می شود. در بامیان افغانستان رسمی به نام میله ی گل سرخ برگزار می شود. در این مراسم بیرق منتسب به مولا علی(ع) افراشته می شود که این پرچم نماد ملی افغان ها به شمار می رود و رییس جمهوری در این جشن شرکت می کند؛ تا 40 روز جشن برگزار می شود و این ترانه ی «ملا محمدجان بیا بریم به مزار» خوانده می شود. این بیرق بسیار سنگین است به این دلیل که به آن نذر و نذور می بندند و می گویند در سالی که به راحتی این بیرق برافراشته شود آن سال برای افغانستان نکو خواهد بود اما اگر با لرزش باشد سالی نکو نخواهد بود.

وی در ادامه افزود: در جهان، کردها نقش بسیار بارزی در پاسداشت نوروز داشتند، نوروز کردها بسیار باشکوه و بخشی از هویت ملی آنان است و به دلیل آنکه در سراسر جهان پراکنده شده اند آیین نوروز را زنده کرده اند. در ترکیه نیز اجازه نمی دادند که مراسم نوروز را برگزار کنند چون بخشی از هویت ملی محسوب می شد اما پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ترک ها فستیوال های جهانی نوروز را برگزار و اعلام کردند که نوروز به ترک ها نیز تعلق دارد و این گونه همگرایی ترکیه با کشورهای حوزه ی نوروز به ویژه با ترک ها پیوند خورد.

کردها در شب سال نو آتش روشن می کردند چرا که به باور نیاکانشان ، روح درگذشتگان می آمدند و به خانه های خودشان سر می زدند بنابراین آن ها ارواح را راهنمایی می کردند تا خانه هایشان را بیابند. در سوریه نیز مردم جمع می شوند و نوروز را جشن می گیرند، در ترکیه عثمانی ها نوروز را جشن می گرفتند و این آیین را «نوروزیه» یا «بهاریه» می گفتند. این آیین در جمهوری آذربایجان نیز باشکوه برگزار می شد آنان چهار چهارشنبه در اسفند را جشن می گرفتند، هر چهارشنبه در اسفند یک نام از عناصر اربعه؛ آب، باد، آتش و خاک را داشت که این جشن هنوز هم برپا می شود.

در ازبکستان نوروز جشن جوانان و روز اظهار عشق بود. آنان سیب، انار، تخم مرغ های رنگ کرده و شیرینی به طرف دخترهایی که دوست داشتند پرت می کردند و به آنها کشمش و حلوا تعارف می کردند اما در طول زمان این جشن رفته رفته اهمیت دینی یافت و به حضرت محمد(ص) نسبت داده شد، هنگامی که ایشان از طرف دشمنان مورد آزار قرار گرفتند و مکه را در ماه محرم به مدینه ترک کردند، مردم گفتند ما به عنوان سپاسگزاری برای حیات ایشان جشن نوروز را برای سال نو آغاز می کنیم.

بهرام امیر احمدیان این جشن را در میان ترکمن ها هم مهم دانست و گفت: ترکمن ها ضرب المثل مشهوری دارند که می گوید نوروز فرا رسیدن سال نو را نوید می دهد و به هم می رسیدند و این ضرب المثل را به یکدیگر می گفتند، البته پاره ای از آیین ها و جشن های نوروزی که خاص ترکمن هاست به این جشن حالت ملی می دهد و پس از فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال ترکمنستان، ترکمن ها با شکوه تمام این جشن را برگزار می کردند. در قزاقستان مردم لباس های نو می پوشند و مردان به هنگام دیدار دست می دهند و یکدیگر را در آغوش می گیرند و به هم تبریک می گویند و برای هم آرزوی سلامتی و طول عمر می کنند و این جملات را بر زبان می آوردند: نوروز با برکت باشد و دیو بلا را از میان مردم بردارد. در پاکستان نوروز را عالم افروز می نامیدند، در آلبانی بکتاشی ها این آیین را سلطان نوروز می گویند و در مصر نیز این رسم با نام «شم النسیم» برگزار می شد.

وی در پایان سخنانش افزود: پس از سال ها انتظار در 1383 هجری خورشیدی ما با عضویت در کمیسیون ملی یونسکو از طرف سازمان میراث فرهنگی توانستیم با ساخت مستندهایی برای ثبت جهانی نوروز، این امر را به منصه ی ظهور برسانیم و در تقویم سازمان ملل ثبت کنیم تا آنجا که در کاخ سفید به این آیین اهمیت دادند و سفره ی هفت سینی را فراهم کردند.

**گستره ی گسترده ی فرهنگ ایرانی

احمد تمیم داری عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه آیین نوروز در کشورهای بسیاری تاثیر گذاشته است، گفت: در شبه قاره ی هند، پاکستان و بنگلادش مسلمان ها به نوروز و جشن آن بسیار اهمیت می دهند و در واقع چون به هنگامه ی اسفند ماه هوا بهاری می شود، از پانزدهم اسفند ماه، هندی ها جشن می گیرند، می نوازند و شادی می کنند و از مواد خوراکی بسیار ساده و ارزان برای این جشن بهره می برند مانند باقالی و خیار و غیره... در شهر «آگرا» معبدی است که حتی اقوام غیرمسلمان بر روی ستون های سنگ، شعر فارسی می نوشتند و معارف دینی خود را به زبان فارسی، روی سنگ ها حک می کردند. این آیین ها نشان می دهد که مرزهای فرهنگی ما بسیار گسترده است.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه افزود: فرهنگ ایرانی چه در دوره ی پیش از اسلام و چه پس از اسلام روی کشورهای منطقه تاثیر بسیار زیادی داشت. در هندوستان 700 سال فرهنگ ایرانی و آداب ایرانی وجود داشته است. هنگامی که همایون شاه تیموری از شیرشاه شکست خورد و به ایران پناهنده شد، شاه طهماسب صفوی هند را پس گرفت ولی تاج را بر سر همایون گذاشت و او را راهی هندوستان کرد، همایون همسر ایرانی اختیار کرد به نام حمیده بانو؛ وی صاحب فرزندی شد و اکبر فرزند همایون، خود را مدیون ایرانی ها می دانست، بنابراین از علمای ایران، فقها، هنرمندان و ... دعوت کرد. این گونه راه ایران به هند بسیار گسترده شد، از آنجایی که حمیده بانو ایرانی بود هنگامی که به هندوستان رفت، توانست آداب و رسوم ایران را در آنجا گسترش دهد. تاج محل در برابرش مکانی است به نام ممتاز محل، در آنجا ملکه ای ایرانی حضور داشت وتوانست آداب و رسوم ایرانی و به ویژه آیین نوروز را در هفت سینی در آنجا رواج دهد. در این سینی ها سبزه هایی را که روی سینی ها رشد کرده بود، قرار می دادند و هر کدام که بیشتر رشد می کرد آن سال، سال رشد آن سبزی بود. این مراسم به وسیله ی زنان ایرانی به دربار تیموریان راه یافت.

**هنگامه ی برگزاری جشن نوروز

وی در ادامه یادآور شد: نوروز همیشه در ماه فروردین یا بهار برگزار نمی شد چون تقویم قدیم 2 نوع تقویم بوده یکی شمسی و دیگری قمری. تقویم قمری در ایران پیش از اسلام هم بوده، ایران پیش از اسلام و رم و اروپا سالشان قمری بوده است و دلیلش را می توان اختراع نشدن قطب نما دانست. مردم از روی ستاره ها حرکت و قراردادهایشان را با شکل ماه تنظیم می کردند تا آن هنگام که ملکشاه سلجوقی نوروز را به نخستین روز ماه شمسی هجری تثبیت کرد، نوروز پیش از آن به دلیل محاسبات قمری روز و تاریخ آن تغییر می کرد و ممکن بود در طول فصل، نوروز در تیر ماه واقع می شد. نوروز ابتدا در ماه بهار برگزار می شده، بعدها این آیین در فروردین تثبیت شد بنابراین یک نوع تقارن و یک نوع توامان صورت می گیرد، هم نوروز و هم فروردین بهار را با هم همراه کرد و فصل جدیدی به وجود آمد.

احمد تمیم داری با بیان این که نوروز در آسیای میانه نیز برگزار می شد، گفت: طایفه ای از قزلباش ها از دوره ی صفویه در هندوستان راه پیدا کردند که با آداب ایرانی جشن نوروز را برپا می کردند و با تقسیم بندی زمان؛ آن را از حالت یکنواخت بودن خارج می کردند. وی اشعاری را که درباره ی نوروز و بهار مطرح می شود اشعار بهاریه و نوروز نامید.

ایرنا