مؤسسه لغتنامه دهخدا / به اهتمام دکتر احمدرضا خضری

1393/12/10 ۰۹:۲۷

در سال ۱۳۲۴ با تصویب مجلس شورای ملی به عنوان سازمانی مستقل تأسیس شد. محل این مؤسسه (سازمان) ابتدا در منزل شخصی علامه علی اکبر دهخدا و سپس در سال ۱۳۲۴ به مجلس انتقال یافت و در سال ۱۳۳۶ بر اساس مصوبه مجلس، سازمان لغتنامه همراه با بودجه آن به دانشگاه تهران (دانشکده ادبیات) واقع در خیابان دانشسرای عالی، (محل سابق باغ نگارستان) واگذار شد. از آغاز سال ۱۳۴۵ این مؤسسه به محل فعلی خود یعنی موقوفات دکتر محمود افشار منتقل گردید.

مؤسسه لغتنامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی

در سال ۱۳۲۴ با تصویب مجلس شورای ملی به عنوان سازمانی مستقل تأسیس شد. محل این مؤسسه (سازمان) ابتدا در منزل شخصی علامه علی اکبر دهخدا و سپس در سال ۱۳۲۴ به مجلس انتقال یافت و در سال ۱۳۳۶ بر اساس مصوبه مجلس، سازمان لغتنامه همراه با بودجه آن به دانشگاه تهران (دانشکده ادبیات) واقع در خیابان دانشسرای عالی، (محل سابق باغ نگارستان) واگذار شد. از آغاز سال ۱۳۴۵ این مؤسسه به محل فعلی خود یعنی موقوفات دکتر محمود افشار منتقل گردید. هم‌اکنون این مرکز در دو بخش «» و «مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی»، حول محور فرهنگ‌نویسی و گسترش زبان و ادبیات فارسی، مشغول فعالیت است. وحدت هدف علمی و نیز وحدت اداری و مکانی و مرکز سبب گردید تا طرح ادغام دو نهاد و استقلال آن از دانشکده ادبیات و علوم انسانی به ریاست دانشگاه تهران پیشنهاد شود و از سال ۱۳۸۶ با تصویب هیأت رئیسه دانشگاه، این دو نهاد تحت عنوان «لغتنامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی» به فعالیت خود ادامه می‌دهند.

رؤسای : ریاست مؤسسه پس از درگذشت علامه علی اکبر دهخدا (۷ اسفند ۱۳۳۴) بنابر وصیت ایشان بر عهده دکتر محمد معین گذاشته شد و دکتر سیدجعفر شهیدی نیز به عنوان معاون ایشان انتخاب گردید. پس از درگذشت دکتر معین در سال ۱۳۴۷، بنا به تصویب شورای دانشگاه، دکتر شهیدی به سمت ریاست مؤسسه انتخاب شد. در سال ۱۳۵۳ توسط دکتر سیدجعفر شهیدی آقای دکتر غلامرضا ستوده به عنوان معاون انتخاب گردید تا اداره امور مؤسسه را بر عهده گیرد. بعد از درگذشت دکتر شهیدی در سال ۱۳۸۶ دکتر علی افخمی توسط ریاست دانشگاه تهران به مقام ریاست مؤسسه نائل گردید. هم‌اکنون ریاست مؤسسه بر عهده دکتر علی درزی است که از طرف رئیس دانشگاه تهران به این سمت منصوب شده است.

همکاران علامه دهخدا: در امر تدوین و تألیف و انتشار لغتنامه دهخدا علاوه بر آن مرحوم که خود بنیانگذارش بود، کسانی سهم به‌سزا داشته‌اند که اسامی برخی از آنان به شرح ذیل است: محمد پروین گنابادی، سیدمحمد دبیرسیاقی، محمد معین، احمد بهمنیار، سیدجعفر شهیدی، جلال‌الدین همایی، عباس دیوشلی، سیدمرتضی آیت‌الله‌زاده شیرازی، حسن احمدی گیوی، رسول شایسته، سیدعبدالله انوار، حسن انوری، سعید نجفی اسداللهی، محمدابراهیم باستانی پاریزی، سعید سیرجانی، محمد استعلامی، غلامرضا ستوده، و…

لغتنامه فارسی

پس از به پایان رسیدن تألیف لغتنامه دهخدا، در سال ۱۳۶۰ هیأت مؤلفان با توجه به تجربه فراوانی که در طول تألیف لغتنامه به دست آورده بودند و نیز اشرافی که بر کاستی‌ها و مشکلات لغتنامه و نیز تمام فرهنگهای فارسی که تا آن زمان به چاپ رسیده بود داشتند، تصمیم به تألیف «لغتنامه بزرگ فارسی» گرفتند که تاکنون حرف الف آن در ۲۹ جزوه در ۶ مجلد و قسمتی از حرف «ب» آن در دو جزوه منتشر شده است و بقیه حروف نیز در دست تألیف است.

مؤلفان این لغتنامه عبارتند از: سید محمد دبیرسیاقی، عباس دیوشلی، حسن احمدی گیوی، رسول شایسته، حسن انوری، سعید نجفی اسداللهی، جواد درهمی (مؤلف واژه‌های علمی)، غلامرضا ستوده، ایرج مهرکی، اکرم سلطانی، مریم میرشمسی، ایرج شهبازی، پگاه خدیش.

بررسی‌کنندگان: سید جعفر شهیدی، یدالله شکری، داریوش آشوری، رضا قاسمی، رضا مصطفوی سبزواری.

آثار منتشر شده

۱ـ «لغتنامه دهخدا» قطع رحلی (۵۰ جلد) آغاز ۱۳۲۴، پایان ۱۳۵۹٫

۲ـ «لغتنامه بزرگ فارسی» حرف «آ» و «الف» آغاز ۱۳۶۰ پایان ۱۳۹۲٫

۳ـ «لغتنامه دهخدا» چاپ اول کامپیوتری (ویرایش اول ۱۴ مجلد)، آغاز ۱۳۶۹ پایان ۱۳۷۳٫

۴ـ «لغتنامه دهخدا» چاپ دوم کامپیوتری (ویرایش دوم ۱۵ مجلد)، ۱۳۷۴ پایان ۱۳۷۷٫

۵ـ انتشار نرم‌افزار(CD) لغتنامه دهخدا، ۱۳۷۹

۶ـ «فرهنگ متوسط دهخدا» (دو جلدی) آغاز ۱۳۸۰ پایان ۱۳۸۲٫

۷ـ انتشار قسمتی ار حرف «ب» لغتنامه فارسی (دو جزوه)

کارهای در دست انجام

۱ـ انتشار جزوه ۳ و ۴ و ۵ از حرف «ب» لغتنامه فارسی (زیر چاپ).

۲ـ تألیف قسمت‌های دیگر حرف «ب».

برنامه‌های آینده

۱ـ ادامه تألیف لغتنامه فارسی به ترتیب حروف.

۲ـ تهیه فرهنگ یک جلدی لغتنامه دهخدا.

۳ـ ویرایش و بازبینی فرهنگ متوسط دهخدا.

۴ـ تألیف فرهنگهای تخصصی و موضوعی.

علاوه بر این، مؤسسه دهخدا «نخستین همایش فرهنگ‌نویسی علامه دهخدا» را در اسفند ۱۳۸۹ با حضور جمعی از فرهیختگان، صاحب‌نظران حوزه فرهنگ‌نویسی و ادب‌دوستان برگزار کرده است. چندین همایش و بزرگداشت دیگر نیز تاکنون در این مرکز برگزار شده است که برخی از آنها بدین شرح است:

ـ گرامیداشت صدوسی‌‌امین سالگرد تولد علامه علی اکبر دهخدا و رهروان او در ۲۹ دی‌ماه ۱۳۸۸٫

ـ مراسم یادبود و بزرگداشت زنده‌یاد دکتر حسن احمدی گیوی در ۳ تیر ۱۳۹۱٫

ـ مراسم بزرگداشت علامه علی اکبر دهخدا در ۷ اسفند ۱۳۹۲

ـ بزرگداشت علامه دهخدا و همکار و همراه گرانقدرش، استاد محمد پروین گنابادی (ششم اسفند ماه ۱۳۹۳) به مناسبت تقارن سالروز درگذشت دهخدا و هشتادمین سال تأسیس دانشگاه تهران.

مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی

مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی در سال ۱۳۶۸ به پیشنهاد مرحوم دکتر سیدجعفر شهیدی و دکتر غلامرضا ستوده تأسیس شد. این مرکز نخستین نهاد دانشگاهی است که با هدف گسترش و ترویج زبان و ادبیات فارسی تأسیس شده و هرساله پذیرای دانشجویان فراوانی از نقاط مختلف دنیاست. از زمان گشایش، این مرکز در سال ۱۳۶۸ با یک دانشجو کار خود را شروع کرد و هم اکنون تا اواسط سال جاری (۱۳۹۳) نزدیک به ۱۳۳۱۶ دانشجوی خارجی از بیش از ۵۰ کشور گوناگون جهان در آن فارسی آموخته‌اند، به نحوی که این عده پس از گذراندن دوره‌های آموزشی مرکز، قادر به خواندن، نوشتن و صحبت کردن به زبان فارسی هستند.

علاوه بر این بسیاری از دانشجویان دوره کارشناسی ارشد و دکتری در رشته خاورشناسی از آلمان، انگلستان، آمریکا، فرانسه، ایتالیا، لهستان، کره و دیگر کشورها دوره‌های این مرکز را گذرانده‌اند. در سال جاری این مرکز پذیرای دانشجویان بسیاری از دانشگاههای بامبرگ، اُپسالا، ورشو و کراکُف، آکسفورد و کمبریج، پکن، اسلو نروژ، اینالکو فرانسه، دهلی، برلین آلمان، سن پترزبورگ، مسکو، بارسلونا، الفارابی قزاقستان، ملبورن استرالیا، ناپل ایتالیا، دانشگاه هی کره جنوبی، دانشکده اوزاکا و مطالعات ترکیه و … بوده است. مدرسان مرکز که عهده‌دار آموزش زبان‌آموزان هستند، همگی دانش‌آموخته کارشناسی ارشد آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان هستند.

کلاسهای زبان فارسی از سطح مقدماتی تا پیشرفته و در شش سطح برگزار می‌گردد. همچنین بعد از اتمام دوره‌های پیشرفته چنانچه زبان‌آموزان مایل باشند، می‌توانند به صورت اختیاری در دوره عالی و ادبیات شرکت کنند و با ادبیات کهن فارسی آشنا شوند.

زبان‌آموزان این مرکز را گروههای مختلفی تشکیل می‌دهند: الف) کسانی که در دانشگاههای کشورهای خود زبان فارسی، ایران‌شناسی، شرق‌شناسی، علوم سیاسی و روابط بین‌الملل خوانده‌اند؛ این افراد با روادید کوتاه مدتی که خود مرکز عهده‌دار تهیه آن است، به ایران می‌آیند و برای مدتی با فرهنگ و زبان فارسی در محیط زبان آشنا می‌شوند. ب) عده‌ای از زبان‌آموزان دارای روادید کار. ج) کسانی که از طریق ازدواج با ایرانیان تابعیت ایرانی به خود گرفته‌اند. ج) اعضای وابسته سفارتخانه‌ها د) ایرانیان نسل دوم و سوم که در خارج از کشور متولد شده و یا برای مدت زیادی دور از محیط زبانی گویشوران فارسی‌زبان بوده‌اند.

وظایف مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی

۱ـ آموزش به غیرفارسی‌زبانانی که از طریق عقد قرارداد یا تفاهمنامه همکاری بین دانشگاه تهران و دانشگاههای خارج از کشور به این مرکز معرفی می‌شوند.

۲ـ آموزش زبان فارسی به دانشجویان غیر ایرانی که دارای بورس تحصیلی هستند و از طریق وزارت علوم معرفی می‌شوند.

۳ـ اخذ روادید دانشجویی کوتاه‌مدت برای متقاضیان علاقه‌مند به فراگیری زبان فارسی از نقاط مختلف جهان به‌ویژه دانشگاههایی که کرسی زبان فارسی دارند.

۴ـ آموزش به سفرا و دیپلماتها و وابسته‌های فرهنگی و سیاسی

۵ ـ آموزش به کسانی که از طریق رایزنیهای جمهوری اسلامی ایران در کشورهای دیگر معرفی می‌شوند.

۶ ـ تمدید روادید زبان‌آموزان.

۷ـ معرفی دانشجویان علاقه‌مند به ادامه تحصیل در یکی از دانشگاههای ایران به وزارت علوم.

۸ ـ معرفی مدرس مجرب در زمینه آموزش زبان فارسی به مراکز دانشگاهی که دانشجوی خارجی دارند. هم‌اکنون مرکز عهده‌دار آموزش زبان فارسی به دانشجویان غیرایرانی مشغول به تحصیل در دانشکده پزشکی دانشگاه تهران است.

۹ـ فراهم آوردن زمینه‌های مشترک در امور پژوهشی مربوط به زبان و ادب فارسی: این مرکز از سال ۹۰ تا کنون توانسته است هفت کتاب در زمینه آموزش زبان فارسی با همکاری انتشارات دانشگاه تهران به چاپ برساند. چهار مجلد در زمینه آموزش زبان فارسی به عنوان زبان دوم و سه مجلد در زمینه آموزش ادبیات فارسی به خارجیان. و هم اکنون نیز چاپ کتابهای دیگری را به منظور تکمیل منابع آموزشی خود در دست اجرا دارد.

۱۰ـ برگزاری آیین نکوداشت پایان دوره‌های زبان‌آموزی و برگزاری اردوهای فرهنگی ـ تفریحی و بازدید از شهرهای مختلف ایران. بخشهای دیگر مؤسسه دهخدا به شرح زیر معرفی می‌گردند:

گنجینه دهخدا

گنجینه دهخدا روز هفتم اسفند ۱۳۸۴ به مناسبت پنجاهمین سالگرد درگذشت وی در موسسه لغتنامه دهخدا با حضور جمع کثیری از اهالی فرهنگ و ادب و همچنین دوستداران وی گشایش یافت و از همان روز فعالیت خود را برای بازدید علاقه‌مندان آغاز کرد. این مجموعه کوچک اما کم‌نظیر دربرگیرنده و نشاندهندة بخشی از فعالیتهای عظیم علامه دهخدا در زمینه‌های مختلف است:

۱ـ تعداد دو و نیم میلیون فیش با بیش از ۹۰ سال قدمت که بیش از نیمی از آنها به خط خود علامه و باقی به خط یاران دهخداست و حاصل مطالعه و تحقیق در متون نظم و نثر ادب فارسی در قرون مختلف است، و اساس و پایه تألیف لغتنامه دهخداست.

۲ـ تعدادی از کتابها و نسخ خطی و چاپ سنگی که علامه هنگام یادداشت‌برداری و استخراج مدخلها در حواشی آنها یادداشتهای مبنی بر تصحیح واژه و عبارت را توضیح داده است و در واقع کتابها را تصحیح کرده است. ازجمله این کتابها می‌توان به دیوان فرخی، منوچهری، سوزنی، مسعود سعد، ناصرخسرو و لغت فرس اسدی اشاره کرد.

۳ـ نامه‌ها و اسناد مربوط به علامه که شامل دست‌نویس خود ایشان و دیگران مانند نامه‌های شخصی به افراد خانواده، مجلس شورای ملی، شرح حال و وصیتنامه علامه به قلم خودش، و همین طور نامه‌های دیگران به ایشان است.

۴ـ مجموعه عکسها و آثار دهخدا و یارانش که بخشی از آنها قبلاً در مؤسسه موجود بوده و مابقی آنها را برادرزاده ایشان جناب فرهاد دهخدا به مؤسسه اهدا کرده است.

۵ـ نمونه آثار تألیفی مؤلفان مؤسسه اعم از خود لغتنامه و سایر آثار آنها.

این مجموعه طی هشت سال به خوبی مورد توجه و استقبال و بازدید (رایگان) محققان و دانشجویان و سایر علاقه‌مندان قرار گرفته و موقعیتی را برای پژوهشگران و رسانه‌های گروهی و فیلمسازان ایجاد کرده تا به عنوان یک مرکز فرهنگی و ادبی مورد استفاده قرار گیرد و زمینه آشنایی هر چه بیشتر مردم با علامه دهخدا و این مرکز و فعالیتهای آن به عنوان قدیمی‌ترین موسسه پژوهش کشور فراهم گردد.

مخزن فیش لغتنامه فارسی

قبل از اتمام کار لغتنامه دهخدا در سال ۱۳۵۸ و بنا بر وصیت ایشان مبنی بر چاپ آن اثر عظیم بدون کم و کاست و یا اضافه کردن حتی یک مدخل به آن، طبق تصمیم هیأت مؤلفان مؤسسه به ریاست آقای دکتر سید جعفر شهیدی، طرح تألیف لغتنامه جدیدی به نام «لغتنامه فارسی» تصویب شد که در آن واژگان و مدخلها و معانی جدید اضافه گردد و اسامی جغرافیایی و اعلام حذف گردد. بر همین اساس در مدت بیش از بیست و چند سال، کار فیش‌نویسی بر اساس متون نظم و نثر جدید که چاپ شده و در فیشهای خود علامه دهخدا نبود، آغاز شد. بیش از ۴ میلیون برگه فیش فرهنگ فارسی به صورت الفبایی و در قطع بزرگتر از فیشهای علامه در مخزن فیش لغتنامه دهخدا نگهداری و برای استفاده هیأت مؤلفان در اختیار آنها قرار داده می‌شود. مهمترین وظیفه کاربران مخزن فیش مرتب‌سازی و یک‌کاسه کردن تمام مدخلها از متون مختلف به صورت الفبایی و بر اساس قواعد فرهنگ‌نویسی است.

کتابخانه موسسه لغتنامه دهخدا

بنیاد این کتابخانه را مجموعه شخصی مرحوم دهخدا تشکیل می‌دهد. آن مرحوم وصیت فرمود کتب کتابخانه ایشان مادام که لغتنامه تحت طبع است، در اختیار سازمان لغت‌نامه قرار گیرد. در زمان حیات مرحوم علامه، مجلس شورای ملی نیز تعدادی کتاب خریداری کرد و در اختیار سازمان گذاشت. پس از انتقال سازمان به مجلس شورای ملی، قسمتی از کتابهای خطی و چاپی آن مرحوم به کتابخانه لغتنامه تحویل داده شد و بقیه در تصرف ورثه آن مرحوم باقی ماند. به هنگام استقرار لغتنامه در مجلس شورا، مبلغی به خرید کتاب اختصاص داده شد که صرف خرید کتاب برای این مجموعه می‌شد. تعداد کتب انتقالی از کتابخانه مرحوم دهخدا بالغ بر۱۰۳۰ مجلد و باقی اهدایی اشخاص و مؤسسات بوده است. امروزه نیز این شیوه کماکان ادامه دارد و با اهدای مجموعه‌های افراد علاقه‌مند به این مؤسسه، بر غنای این کتابخانه افزوده شده است که عمدتاً کتب ارزشمند و بعضاً چاپ سنگی بوده است. این کتابخانه در زمره کتابخانه‌های تخصصی زبان و ادبیات فارسی است.

علاوه بر کتابخانه مؤلفان، کتابخانه مرکز آموزش زبان هم در بخش دیگری جهت ارائه خدمات به دانشجویان خارجی وجود دارد که در ابتدا مجموعه کوچکی را شامل می‌شده و به مرور زمان از طریق خرید و اهدا مجموعه آن افزایش یافته است.

تالار شهیدی نیز یکی از بخشهای مجموعه است که در سال ۱۳۸۶ پس از اینکه مرحوم دکتر سیدجعفر شهیدی مجموعه ارزشمند خود را به مؤسسه وقف کردند، با عنوان تالار شهیدی شروع به کار کرد. این مجموعه در سال ۱۳۹۳ با کتابخانه مرکز ادغام شده و یک مجموعه واحد را تشکیل می‌دهند. مجموعه‌های ذکر شده دارای سیستم فهرست‌نویسی کامپیوتری و متصل به سیستم جامع کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است و منابع آن از تمامی واحدهای دانشگاه قابل جستجوست. این کتابخانه به دانشجویان و اساتید دانشگاهها، با داشتن مدرک، خدمات رسانی می‌کند.

بخش نسخ خطی

روز شنبه چهارم دی ۱۳۸۲ بخش نسخ خطی مؤسسه با حضور هیأت رئیسه مؤسسه، مؤلفان لغتنامه، پژوهشگران و کارشناسان مؤسسه به صورت رسمی آغاز به کار کرد. این بخش دارای ۳۵۶ نسخه خطی است که به صورت دیجیتالی آماده بهره‌برداری است. این گنجینه به جا مانده از قرون گذشته است که بیشتر آنها را مرحوم دهخدا به مؤسسه لغتنامه اهدا کرده است و شامل موضوعات مختلف از جمله فقه و اصول، عرفان، حدیث، تفسیر، ادعیه، علوم قرآن، جغرافیا، هیئت و نجوم، طب، علوم غریبه، منطق و فلسفه، اخلاق و نیز فرهنگهای لغت به زبانهای فارسی، عربی و ترکی است. این مجموعه هم اکنون آماده پذیرش محققان و پژوهشگران از سراسر کشور است. این مرکز در راستای رسیدن به اهداف علمی و فرهنگی و ارائه خدمات به پویندگان معرفت همواره آماده حفظ و نگهداری نسخه‌های خطی و چاپی اهدایی از طرف عاشقان ادب و فرهنگ این مرز و بوم است.

نشانی و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی: خیابان ولی عصر(عج)، بالاتر از چهارراه پارک‌وی، ایستگاه پسیان، شماره ۳۰۱۱

تلفن: ۲۲۷۱۷۱۱۶+ ۲۲۷۰۱۰۵۸+ ۲۲۷۱۸۰۷۴+ ۲۲۷۰۱۰۸۳ (روابط عمومی)

وب سایت: http:ررicps.ut.ac.ir

ایمیل روابط عمومی:

Ma_moghadam2000@yahoo.com

روزنامه اطلاعات