جانشینی پیامبر(ص) / حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد مسجدجامعی

1393/7/29 ۰۸:۲۷

ـ عموماً چنین می‌انگارند که پیامبر(ص) در دوران مدینه نفوذ و قدرتی همچون دیگر حاکمان ایام گذشته داشت. بدین معنی که می‌توانست هر آنچه بخواهد، در هر لحظه انجام دهد، بدون آنکه ملاحظات خاصی را رعایت کند.

قدرت و نفوذ حاکم

1 ـ عموماً چنین می‌انگارند که پیامبر(ص) در دوران مدینه نفوذ و قدرتی همچون دیگر حاکمان ایام گذشته داشت. بدین معنی که می‌توانست هر آنچه بخواهد، در هر لحظه انجام دهد، بدون آنکه ملاحظات خاصی را رعایت کند.

حال آنکه مسئله چنین نبود. صرفاً نه بدان دلیل که ضوابط و معیارهای شرعی در مورد حاکم و تصرفات او نوعی محدویت را ایجاب می‌کند و او نمی‌تواند فراتر از آن رود، بلکه بدین علت نیز که اصولاً قدرت در آنجا که منشأ دینی دارد، دارای محدودیتهایی طبیعی است.

قدرت و نفوذ حاکم در آنجایی که ناشی از اعتقادات دینی مردم تحت حکومت اوست، ذاتاً متفاوت است با قدرت حاکمان دیگر. در اینجا حاکم برای حفظ قدرت و موقعیت خود و برای حفظ هماهنگی و انسجام و وحدت مردم مجبور است ملاحظات فراوانی را رعایت کند. در غیر این صورت این خطر وجود دارد که انسجام و همراهی افراد تحت حکومت فرو پاشد و این به معنای پایان قدرت حاکم خواهد بود.

نکته این است که قدرت در آنجا که منشأ دینی دارد، ماهیتاً متفاوت است با قدرت در آنجایی که ناشی از قهر و غلبه و استبداد است که عموماً‌ در تاریخ گذشته چنین بوده است. هر مقدار قلمرو قدرت دینی وسیعتر و تعداد افراد تحت حاکمیت بیشتر و متنوعتر باشد، این سخن صحیح‌تر است و پیامبر(ص) عملاً با چنین مشکلاتی مواجه بود. به ویژه در اواخر عمر آن حضرت که جامعه اسلامی گسترش یافته و عملاً به قدرتی بزرگ تبدیل شده بود.

دو مشکل بزرگ

2 ـ پیامبر(ص) در زمینه مسئله جانشینی با دو مشکل بزرگ مواجه بود: نخست به مفهوم جانشینی بازمی‌گشت و اینکه این مفهوم به کلی متفاوت بود با آنچه در ذهن اعراب آن زمان وجود داشت. از دیدگاه عموم آنان که در محیطی قبیله‌ای و عشیره‌ای می‌زیستند، این مفهوم کم و بیش همانند جانشینی رئیس قبیله و عشیره بود که صرفاً به تمشیت امور روزمره و حل اختلافات درون قبیله‌ای و برون‌قبیله‌ای می‌پرداخت. شأنی دنیوی و البته به همراه نوعی حرمت و تکریمی که در فرهنگ عمومی آنان ریشه داشت.

عامل دیگری که این جریان را تشدید می‌کرد، غلبه وجه دنیوی و سیاسی اسلام بر وجه دینی و معنوی آن در افکار عمومی مسلمانان در سالهای پایانی عمر پیامبر(ص) بود. پس از فتح مکه و خصوصاً پس از پیروزی در «جنگ حُنین»، اسلام به بزرگترین قدرت موجود در جزیره‌العرب تبدیل شد. از این به بعد این اعراب مناطق مختلف بودند که به سوی آن می‌شتافتند و اسلام بر خلاف ایام مکه و سالیان نخستین مدینه، در معرض فشار و تهدید قرار نداشت.

در چنین شرایطی، به طور طبیعی اسلام توسط مسلمانان و نو مسلمانان عمدتاً در چار چوب یک نظام سیاسی و مدنی و حقوقی شناخته می‌شد و ابعاد معنایی و ماورایی‌اش کمتر مورد توجه قرار می‌گرفت.

طبیعتاً در چنین چارچوبی پیامبر(ص) صرفاً به مثابه رأس این نظام تلقی می‌گردید و مسئله جانشینی حضرتش نیز در همین محدوده فهمیده می‌شد. خصوصاً آنکه در نزد اعراب، رئیس قبیله به عکس مثلاً پادشاهان در ایران قدیم، فاقد عنصری ماورایی و آسمانی همچون فرّة ایزدی بود. این بدین معناست که پیامبر چهره‌ای کم و بیش مادی و دنیوی در نزد عموم معاصرانش داشت که در بطن فرهنگ عربی بالیده بودند.

اگر چه بودند مسلمانان معدودی که عمیقاً تحت تأثیر ابعاد ماورایی و معنوی حضرتش قرار داشتند و اینان همانهایی بودند که جانشینی امام را با جان و دل پذیرفتند و پیوسته با حضرت همراهی داشتند.

شأن دینی و دنیوی جانشین

3 ـ مفهوم جانشینی بدان گونه که پیامبر اكرم(ص) بیان می‌فرمود، بسیار متفاوت بود با آنچه اعراب‌ و حتی بسیاری از اعراب مسلمان بدان می‌نگریستند. پیامبر دارای دو شأن دینی و دنیوی بود و منطقاً جانشین حضرتش می‌باید واجد هر دو خصوصیت باشد. مضافاً که رهبری امور دنیوی محتاج تسلط کامل بر مسائل دینی بود، چرا که در اینجا رهبری دنیوی می‌بایست بر اساس اصول و ضوابط دینی تحقق یابد.

مشکل دوم به شخص جانشین باز می‌گشت. فرد شایسته برای این سمت با توجه به مفهوم وسیع و عمیق جانشینی پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) بود؛ اما بسیاری از بزرگان عرب در آن هنگام خاطرات نا خوشایندی از ایشان داشتند که عموم آنها به جنگهای سالهای نخستین بازمی‌گشت. در جریان این نبردها بسیاری از نزدیکان آنان به دست آن حضرت کشته شده بودند.

اگر چه عوامل دیگری هم در این میان دخالت داشت که در ایام پس از رحلت پیامبر(ص) بسیار تأثیرگذار و تعیین کننده بود که پرداختن بدان به طول می‌انجامد.

کیفیت معرفی جانشین

4 ـ کیفیت معرفی امام علی توسط پیامبر به عنوان جانشین دقیقاً متأثر از نکاتی است که گفته آمد. در مکه که مسلمانان در موقعیتی ضعیف و شکننده قرار داشتند و کمتر کسی تصور می‌کرد که این دین بتواند مجموع شبه جزیره‌العرب را به تسخیر خود در آورد، پیامبر(ص) با صراحت کامل جانشینی آن حضرت را بیان می‌فرمود.

در نخستین سالهای مدینه کم و بیش این صراحت وجود دارد؛ اما به تدریج این صراحت کمتر می‌شد، بدون آنکه اصل مسئله فراموش شود. و بیشتر به گونه‌ای کنایی و غیر مستقیم و غیر برانگیزاننده بیان می‌شود. اوضاع و احوال ایجاب می‌کرد که پیامبر ملاحظات ذکر شده را رعایت کند.

بر اساس حدیثی طولانی از امام صادق(ع) در مورد آیه معروف ابلاغ جانشینی حضرت علی که در روز غدیر انجام شده، آیه در سه روز متوالی به این ترتیب نازل شده است. در روز نخست چنین بود: «ای پیامبر، آنچه را که به ابلاغ آن مأمور هستی، ابلاغ کن» که همان موضوع جانشینی امام باشد. پیامبر(ص) پس از تلقی وحی، به جبرئیل می‌فرماید که می‌ترسم مردمان نپذیرند و آشوب شود.

در روز دوم آیه قبلی با ضمیمة«که اگر این مهم را انجام ندهی، رسالت خود را کامل نکرده‌ای» نازل می‌شود و پیامبر(ص) همان پاسخ قبلی را تکرار می‌کند. در روز سوم آیه با این غبارت کامل می‌شود: «و خداوند تو را در برابر مردمان حفظ خواهد کرد» که پس از جمله اخیر، حضرت ندا می‌دهند که همگان گرد آیند و ضمن خطبه‌ای مفصل، مسئله جانشینی امام را مطرح می‌کنند.

تنزل جایگاه

5 ـ این بدین معناست که پیامبر(ص) نمی‌توانست همچون گذشته با صراحت و بدون ترس از مقاومت مردمان، فرد شایسته و مورد تأیید را معرفی کند. اگر چه در اینجا مسئله بیش از آنکه بر سر شخص جانشین باشد، بر سر مفهوم جانشینی بود. امام بدان لحاظ بدین سمت برداشته شد که مصداق واقعی و کامل مفهوم جانشینی بود.

این درست است که نبوت به پیامبر(ص) ختم می‌شد، اما مهم این بود که شأن پیامبر چه بود و اگر این روشن می‌شد، مطمئناً ویژگیهای جانشین ایشان نیز روشن می‌گردید. بر این اساس شأن جانشین می‌باید نسبتی با شأن پیامبر داشته باشد، اگر چه در بسیاری از موارد عکس آن اتفاق افتاد؛ بدین معنی که شأن پیامبر(ص) کم و بیش تا حد جانشینان بعدی تنزل یافت!

روزنامه اطلاعات