تمدن کاریز / شایسته مدنی

1393/4/30 ۱۲:۲۸

آب، حیاتی‌ترین عنصر جهان هستی است که هرگونه زیست انسانی و طبیعی بدون آن محال است. از گذشته‌های بسیار دور تا کمی پیش از اکنون، آب، جایگاه ویژه‌ای نزد انسان داشته و بعنوان یک پدیده‌ی مقدّس همواره در خور احترام بوده است. این تقدّس در اشکال گوناگونی در بین مردم دیده میشد که استفاده‌ی درست و پیشگیری از هدر رفت و صرفه‌جویی در مصرف آب یکی از این اشکال به شمار می‌رفت. تحولات اساسی در دنیای کنونی تغییراتی را در سبک زندگی مردم ایجاد کرده است که آب را به یک کالای مصرفی تبدیل نموده و از اهمیت حیاتی آن کاسته است به گونه‌ای که با وجود هشدارهای جدی درباره‌ی بحران کم آبی، بازهم شاهد مصرف نادرست آب هستیم به ویژه درکشورهای کم آبی مثل ایران که این روند، شدت بیشتری دارد.

آب، حیاتی‌ترین عنصر جهان هستی است که هرگونه زیست انسانی و طبیعی بدون آن محال است. از گذشته‌های بسیار دور تا کمی پیش از اکنون، آب، جایگاه ویژه‌ای نزد انسان داشته و بعنوان یک پدیده‌ی  مقدّس همواره در خور احترام بوده است. این تقدّس در اشکال گوناگونی در بین مردم دیده میشد که استفاده‌ی درست و پیشگیری از هدر رفت و صرفه‌جویی در مصرف آب یکی از این اشکال به شمار می‌رفت. تحولات اساسی در دنیای کنونی تغییراتی را در سبک زندگی مردم ایجاد کرده است که آب را به یک کالای مصرفی تبدیل نموده و از اهمیت حیاتی آن کاسته است به گونه‌ای که با وجود هشدارهای جدی درباره‌ی بحران کم آبی، بازهم شاهد مصرف نادرست آب هستیم به ویژه درکشورهای کم آبی مثل ایران که این روند، شدت بیشتری دارد.

مطالعه پیش روی خوانندگان که بخش نخست از مجموعه‌ی مطالعاتی است که مصرف بی‌رویه‌ی آب را از نظرگاه انسان شناسی فرهنگی مصرف بررسی خواهد نمود، پیشگفتاریست که به نقش و معنای آب در ایران می‌پردازد تا با تأمل در تاریخ آب و کارکرد تاریخی آن اهمیت آب را برجسته نموده و مصرف درست آن را در مطالعات بعدی توصیف و تحلیل نماید.

آب چیست؟ ترکیب شیمیایی هیدروژن و اکسیژن (H2O) به صورت جامد (یخ)، مایع (آب) و گاز (بخار آب) یافت می‌شود. آب رایج‌ترین ماده‌ی روی زمین و حیاتی‌ترین ماده برای همه‌ی موجودات زنده است. هفتاد درصد از سطح زمین را آب پوشانده است که محل زندگی بسیاری از موجودات آبزی است. آب جزء سازنده‌ی اصلی همه‌ی موجودات زنده است. حدودا 65 درصد بدن انسان متشکل از آبی است که در همه‌ی سلول‌ها یافت می‌شود و بسیاری از مواد شیمیایی طی فرآیندهای نظیر تنفس و فتوسنتز نیز بایستی برای واکنش، در آب واقع شوند. تقریبا 97 درصد از آب زمین در اقیانوس‌هاست، 2 درصد دیگر به شکل برف یا یخ و فقط یک درصد به صورت آب مصرفی گیاهان یا حیوانات یافت می‌شود. بازیافت و گردش آب از بیوسفر را اصطلاحا چرخه‌ی آب یا چرخه‌ی آب‌شناختی می‌نامند.

آب، 60 تا 70 درصد از حجم بدن انسان، حدودا 40 لیتر را تشکیل می‌دهد از این مقدار 25 لیتر درون سلول‌ها و 15 لیتر خارج از سلول‌هاست که 12 لیتر آن در مایع بافتی و 3 لیتر دیگر در پلاسمای خون قرار دارد. کاهش 4 لیتر آب باعث بیهوشی می‌شود و کاهش 8 تا 10 لیتر به مرگ می‌انجامد. تقریبا هر روزه یک و نیم لیتر آب از طریق دم و بازدم تعریق و فضولات دفع می‌شود. انسان در آب و هوای معتدل بیشتر از 5 تا 6 روز و در محیط گرم بیش از 2 تا 3 روز بدون آب قادر به زندگی نیست (دانشنامه دانش‌گستر).

به طوری که می‌دانیم بیشتر تمدنهای بزرگ به جز تمدن ایران، در کنار رودهای بزرگی مانند؛ نیل، دجله، فرات، سند، گنگ و...،  شکل گرفته‌اند و ایران تنها تمدنی است که بر روی قناتها و به پشتوانه‌ی هیدرولوژی و تکنولوژی قنات پدید آمده است و اگر بتوانیم تمدنهای دیگر را تمدنهای؛ دجله و فرات و سند و گنگ و... غیره بنامیم بدون تردید، تمدن ایران را نیز بایستی تمدن قنات[1] و کاریز یا کهریز بنامیم چرا که  هم پیشرفت  ایرانیان بخاطر آب‌شناسی اصولی و تخنه (تکنولوژی) ی قنات و کاریز بوده است و هم به اندازه‌ای در این دانش فنی مهارت داشتند که کتابی بنام ماتیکان در این باب نوشته بودند و طی آن این مهارت را به دیگر ملل نیز انتقال می‌داده‌اند که نمونه‌ی آن نیز دریادار[2] ارتش هخامنشی است که هنگام اقامت در مصر، فنون احداث کاریز را به مصریان آموخت.

قنات یا کاریز که کهریز هم می‌گویند،  کانال و یا رشته کانال‌هایی است که از دیر باز در زیر زمین جهت مدیریت آب‌های زیرزمینی می‌کندند. رشته چاه‌هایی برآن کانال‌ها بود از  چاه مادر  سرچشمه می‌گرفت و در برخی موارد هزارها متر طول و دهها دهانه چاه داشت. آب این قناتها برای شرب و کشت و کار در سطح زمین در جای معینی به روی زمین می‌آید، که توسط ایرانیان در سه هزار سال قبل ابداع گردیده است و در همه جای ایران می‌توان سراغ آن را گرفت.  سیستم قنات بسیار ساده میباشد، و از یک تونل سراسری با شیب ملایم حدود یک در هزار تشکیل شده، که آب را از سفره آب به محل خروج، در سطح زمین هدایت می‌کند، و در طول تونل ده‌ها چاه عمود بر آن،  برای هوا دهی و عملیات خاکبرداری، و لایروبی احداث گردیده است. برای احداث قنات، مشخصات حوزه و آب زیرزمینی دائمی، و بالاتر قرار گرفتن طبقات آبده از دهانه قنات، و جهت جریان آب را تعیین کرده،  و نقب اصلی انتقال آب را عمود بر خطوط پیزومتر قرار می‌دهند.  همچنین شیب زمین از شیب سطح آبهای زیرزمینی،  و از شیب کف قنات باید بیشتر باشد.

در ایران باستان، صدها سال پیش از آنکه نخستین فرضیه‌های مربوط به آب‌شناسی ارائه شود،  به گونه‌ای شگفت‌آور و باورنکردنی، به یکی از مهمترین و دشوارترین پرسشهای مربوط به یافتن آب و آب‌های زیرزمینی پاسخ داده شده بود. سنگ نوشته‌ها و لوح‌های باز مانده از ایران باستان،  بیانگر این است که مردمان ایران زمین آب‌های زیرزمینی را با کندن کاریز های دراز و بسیار عمیق برآورده به روستاها و شهرهای خود می‌رساندند. اینکه نخست گاه این کاریز کجا بوده، و در چه مناطقی به آب می‌توان دست یافت و اینکه کاریز چگونه باید ساخته شود،  شاید مهمترین مساله‌ای بوده است،  که بشر از آغاز تمدن تا کنون در دانش آبیاری و آبرسانی با آن روبرو بوده است.  بسیاری از متخصصین، عظمت قنات‌های ایران را برابر با دیوار چین می‌دانند. در ایران حدود 35000 رشته قنات وجود دارد که سالانه حدود 8.2 میلیارد مترمکعب آبدهی داشته و حدود 11 درصد از برداشت منابع آب زیرزمینی را شامل می‌شود. «اچ ‌ای وولف» در کتاب «قنـات‌های ایـران» طول قنـات‌های ایران را 274000 کیلومتر عنوان کرده است. بدین ترتیب طول قنات‌های ایران 43 برابر طول دیوار چین با 6350 کیلومتر و 18 برابر قطر کره‏ی زمین با 14663 کیلومتر طول است. قنات گناباد به طول سی و پنج کیلومتر و ژرفنای بیش از سیصد متر و چاه هایی با فواصل منظم پنجاه متری، از زمان سلسله هخامنشیان،  یک شاهکار بی نظیر در سراسر جهان است.  بعضی دانشمندان بر این باورند که قنات های لوس آنجلس و پاسادانای کالیفرنیا،  همچنین قنات های شیلی و مکزیک،  در زمان سلطه اسپانیایی ها،  توسط مهندسان، متخصصان و کارگران ایرانی ساخته شده است.

درتاریخ اجتماعی ایران آمده است که مردمان ایران زمین از روزگاران قدیم، زندگی بخش و ارزشمند بودن آب را درک کرده بودند و موقعیت جغرافیای فلات ایران و کمبود این مایع حیاتی، ارزش آن را نزد ایرانیان دوصد چندان نموده و آن را در جایگاه برتری قرار داده بود، به ویژه نزد پادشاهان باستانی ایران و نظام سیاسی آنها به قدری با اهمیت بوده است که درزمان هخامنشیان، اگر کسی زمین بایری را با احداث قنات آبیاری می‌کرد، تا پنج نسل، از پرداخت هر گونه مالیات معاف بود و با توجه به نظام مالیاتی و اهمیت مالیات در آن روزگاران، از این بخشودگی می‌توان به جایگاه استراتژیکی آب در سیستم پادشاهی ایران پی برد به طوری که بیشتر مورخان و کتابهای تاریخی، دلیل اصلی جهش امپراتوری شکوهمند ایران در زمان هخامنشیان و پیشرفت و تداوم آن در زمان ساسانیان را، دانش آب‌شناسی اصولی یا همان هیدرولوژی می‌دانند گرچه این دانش و تکنولوزی پس از حکومتهای صفویه و سپس استعمار و امپریالیسم در تاریکیهای تاریخ از رشد تاریخی خود باز ماند.

نخستین تمدنی که کشاورزی آبی را وارد تاریخ کرد مردم ایران بودند،  و هوشمندانه‌ترین شیوه کار برد پایدار آب زیرزمینی قنات را ابداع کردند. در ایران بزرگ سد سازان بسیار ماهری بودند،  نخستین سدهای قوسی مانند،  سد ایزدخواست اصفهان و مرتفع ترین مانند،  سد کریت طبس به ارتفاع 60 متر که تا پیش از سد هور امریکا 550 سال بلند ترین سد جهان بود.  گذشتگان ما در چندین هزار سال شاید چند ده سد و صدها آب‌بند بزرگ و کوچک ساختند و با گذشت روزگاران، به درستی دانستند که در چنین سرزمین گرمی میزان تبخیر آب سد بالاست و بخش بزرگی از آب هدر می‌رود.  همچنین با میزان زیاد رسوب‌آوری روان آب‌ها و رودها،  ظرف چند دهه سدها پر رسوب و بیفایده می‌شوند.  قدیمی‌ها با هوش تر بودند و متوجه شدند سدسازی رویکردی ناپایدار، غیراقتصادی و زیان‌بار است. آنها نه از روی ناتوانی و یا پول‌پرستی،  بلکه با آگاهی به خیر دراز مدت نسل‌ها می‌اندیشیدند و بدین جهت نیز سدسازی را از رویکرد بهره‌برداری از منابع آب حذف کرده و شیوه‌های پایداری همچون قنات، آب بندان، شبکه‌های حساب شده برداشت از رودخانه‌ها را ادامه دادند.

سرزمین پهناور ایران نه تنها اکنون و در اثر ازدیاد جمعیت و دلایل دیگر زیست محیطی، بلکه از گذشته های دور و تا آنجایی که حافظه ی انسان و اسناد گزارش می دهند، به دلایل گوناگونی همچون بارش کم، سرزمین کم آبی بوده است و بدین جهت نیز سد سازی و حفر قنات و کاریز از نخستین دانشها و مهارتهای ایرانیان_ که استادان ایرانی آنرا به شمال هندوستان،  شمال آفریقا و اسپانیا نیز برده‌اند_ است که شبکه‌های آبیاری بر مبنای آنها  ساخته و پرداخته شده است که تا پیش از قرن بیستم، این شبکه‌ها که به منظور آبیاری در بخش کشاورزی طراحی شده بود با اندکی تغییر، هویت خود را حفظ نموده بود اما از قرن بیستم به این سو که انرژیهای دیگری نیز در کنار این انرژی حیاتی قرار گرفتند و آب آشامیدنی و نحوه‌ی دسترسی به آن در دنیای مدرن اهمیت ویژه ای پیدا کرد، سیستم آبرسانی از کشتزارها به شهرها کشیده شد و از داخل لوله‌های فلزی به داخل خانه ها و مغازه ها و کارخانه ها و سازمانها و غیره راه یافت و آنچه امروزه در قرن بیست و یکم از شبکه‌های آبی انتظار داریم حتی با چند دهه‌ی پیش نیز متفاوت است چه رسد به چند سده‌ی پیش، که این انتظارهای نادرست دقیقا همان مصرف جنون‌آمیز آب است و چنانچه در سرگذشت شیرین آب شیرین نزد گذشتگان و سرگذشت تلخ آب شیرین نزد امروزی‌ها (خودمان) با تامل و تدّبر ننگریسته و به فکر چاره نباشیم در این گذرگاه حساس تاریخی، مغلوب آب خواهیم شد چرا که تمدن آینده بر اساس کنترل انرژی است و تا وقتی نتوانیم با نگرش‌های نوین به جهان، آب را بعنوان یک انرژی در سبد تمدنی خود داشته باشیم، نخواهیم توانست در برابر کشمکش‌هایی که درجهان آینده در حوزه‌های آبی مشترک ملتها و قومیت‌ها بر سر آب بروز خواهد کرد، وارد آینده و دنیای جدید شده و تمامیت تمدنی خود را حفظ کنیم.

انسان شناسی و فرهنگ