ابن عربی و متافیزیک قرائت قرآن

1393/4/24 ۱۰:۴۳

بنیانگذار مکتب عرفان نظری، محی الدین ابن عربی ، کلمات کتاب وحی را مانند دیگر پدیده های آفرینش متضمّن باطنی می داند که با هر بار تلاوت آن معنای تازه ای از آن بر دل مؤمنان راستین گشوده می شود.

بنیانگذار مکتب عرفان نظری، محی الدین ابن عربی ، کلمات کتاب وحی را مانند دیگر پدیده های آفرینش متضمّن باطنی می داند که با هر بار تلاوت آن معنای تازه ای از آن بر دل مؤمنان راستین گشوده می شود.

ابن عربی عارف و حکیم مسلمان اندلسی (638 ه. ق ) و بنیانگذار عرفان نظری از مؤثرترین و بحث انگیز ترین متفکران مسلمان در تاریخ اسلام است. او را به خاطر نظرات خاصش درباره کشف و شهودهای عرفانی و دیدگاهش نسبت به اولیاء الهی «محی الدین» به معنای« زنده گرداننده دین» نام داده اند. وی در اندلس در اسپانیا دیده به جهان گشود و زندگی اش را یکسره وقف طریقت روحانی نمود.

از آثار ماندگار وی می توان به « فصوص الحکم » به معنای نگین های حکمت ، « فتوحات مکیّه»  ( گشایش های مکی ) که دائره المعارفی از علوم ماوراء الطبیعه ، الهیات، کیهان شناسی، انسان شناسی روحانی ، روانشناسی و فقه است اشاره کرد. هم چنین از دیگر آثار مورد توجه او می توان از کتاب «ترجمان الأشواق » به معنای بازگوینده ی اشتیاق، که مجموعه ی اشعار عاشقانه ی وی در بیان حقیقت روحانی عشق است ، نام برد.

** خواندن قرآن در نظر ابن عربی

ابن عربی مقصود دیانت را نیل به کمال انسانی در شئون سه گانه اعمال ، احوال و معرفت می بیند. وی تمامی آثار خود را تبیینی بر قرآن می داند که سنتّاً به عنوان گفتار یا کلام الهی در نظر گرفته می شود .

در نظر ابن عربی درک انسانی بر مبنای دو شیوه اصلی، یعنی عقل و خیال، صورت می گیرد و قرآن تمامی معرفت نبوی را به گونه ای ترکیبی عرضه می کند. اگر افراد مقصودشان این باشد که تمامیّت قرآن را درک نمایند ، می بایست این دو قوه را بکار گیرند.

ویلیام چیتیک ، ابن عربی شناس و اسلام پژوه آمریکایی ، در کتاب « Ibn Arabi : Heir to the Prophet » که با عنوان «ابن عربی وارث انبیا» توسط هوشمند دهقان به فارسی برگردان شده ، می نویسد : «هر آیه ای از قرآن به تناسب شیوه ای که مفسر آن را در می یابد معنایی حاصل می نماید. ابن عربی غالباً آیه های معین را به عنوان عباراتی از یک حقیقت عقلی به بحث می گذارد و آنگاه تفاسیر همان آیه را بر مبنای درکی خیالی ارائه می دهد ».

چیتیک این رهیافت ابن عربی نسبت به تفسیر آیات قرآن را یک حقیقت نمادین قلمداد کرده و می افزاید : این تفاسیر دو گانه بدین مفهوم نیست که ابن عربی هر آیه قرآنی فقط شامل دو معنای عقلانی و خیالی می داند ، بلکه در نظر او هر کلمه  از قرآن به تنهایی و صرف نظر از آیات و سوره هایش ، تعداد بی شماری از معانی دارد که همگی به اراده خداوند منظور شده است. بدین گونه که شرح درست قرآن، در هر بار خواندن، معانی نوینی بر خواننده می گشاید.

چیتیک در این باره عبارتی از فصوص الحکم ابن عربی برگرفته از مجلد چهارم آن را نقل می کند :

«هرگاه معنا برای کسی که قرآن تلاوت می نماید ، تکراری به نظر آید ، معلوم است که خواننده ، قرآن را آنطور که باید نخوانده است و این امر دلیلی بر جهالت اوست» .

زبان و لغت ابن عربی گرچه گهگاهی رنگ انتزاعی دارد اما در هر حال زبانی رمزی است . زبانی که جنبه اساسی آن  تأویل  نام دارد که معنای آن در لغت بازگرداندن چیزی به اصل و منشاء آن است. جمله های قرآن کریم که وحی الهی را تشکیل می دهند به همراه تمامی نمودهای طبیعی و حتی حالات درونی نفس انسان، همگی آیات و نشانه های خداوند هستند.

در نظر ابن عربی، عارف با نفوذ به معنای درونی تجلیات طبیعت ، به معنای شعائر و اصول عقاید دینی می رسد و در پایان به شناخت نفس خود راه یافته و براساس آن به این نکته که همه آیات آفرینش از کلمات قرآن گرفته تا خودِ آدمی، دارای جوهرهای معنوی مشابهند، پی می برد.

مآخذ :

ابن عربی وارث انبیاء ، ویلیام چیتیک ، هوشمند دهقان، نشر پیام امروز، تهران، 1393

سه حکیم مسلمان ، سید حسین نصر ، احمد آرام ، انتشارات علمی فرهنگی ، تهران، 1378

محی الدین ابن عربی ، چهره برجسته عرفان اسلامی ، محسن جهانگیری ، دانشگاه تهران ، 1383

خبرگزاری ایرنا