معمای یک شاه

1395/12/9 ۰۸:۲۱

روزهای ابتدایی اسفند یادآور مرگ آخرین شاه سلسله قاجار است. احمدشاه قاجار در سال 1308 و در حالی که 33 سال بیشتر نداشت، بر اثر ورم کلیه در «نویی سورسن» در حومه پاریس درگذشت. داستان زندگی او از هر نظر که به آن بنگریم ماجرایی عجیب، تلخ و دردناک بود. شاهی که نه نشستن او بر تخت به اراده‌اش بود و نه برداشته شدنش از آن. شاهی که جسد او طبق وصیتش به عتبات عالیات حمل و در کنار آرامگاه پدرش محمدعلی‌شاه در کربلا دفن شد.

درباره احمد شاه آخرین پادشاه سلسله قاجار

 سجاد صداقت : روزهای ابتدایی اسفند یادآور مرگ آخرین شاه سلسله قاجار است. احمدشاه قاجار در سال 1308 و در حالی که 33 سال بیشتر نداشت، بر اثر ورم کلیه در «نویی سورسن» در حومه پاریس درگذشت. داستان زندگی او از هر نظر که به آن بنگریم ماجرایی عجیب، تلخ و دردناک بود. شاهی که نه نشستن او بر تخت به اراده‌اش بود و نه برداشته شدنش از آن. شاهی که جسد او طبق وصیتش به عتبات عالیات حمل و در کنار آرامگاه پدرش محمدعلی‌شاه در کربلا دفن شد.
احمدشاه دومین فرزند محمدعلی‌شاه قاجار و نخستین فرزند پسر او از ملکه جهان بود که در وقت ولیعهدی پدرش در تبریز به دنیا آمد و پس از فتح تهران و خلع محمدعلی‌شاه، توسط مجلس عالی رجال و بزرگان دولت در ۱۲ سالگی به سلطنت رسید. همین سن کم و اتفاقات دوران سلطنت او شرایطی را شکل داد که دستمایه بسیاری از اتفاقات دیگر بود. اما نکته مهم پیرامون احمدشاه آنچه بود که تاریخ نگاران درباره‌اش گفته‌اند. احمدشاه در میانه تاریخ و دیدگاه‌های مورخان از شاهی معصوم و حقیر تا شاهی پول‌پرست دست به دست چرخیده و نقش او در حوادث فراوان دوران سلطنتش به طرق مختلف واکاوی و بازخوانی شده است. هر چند در روزگار کنونی و با دسترسی بیشتر به اسناد سال‌های حکومت احمدشاه می‌توان درباره آخرین شاه قاجارها بهتر ابراز نظر کرد اما همچنان معمای او به جای خود باقی است. معمایی که در تقابل یا طرفداری پهلوی اول از یک معصومیت از دست رفته تا شیطانی جاه‌طلب تغییر موضع داده است. همین است که می‌توان گفت احمدشاه قاجار در میانه تاریخ معاصر ایران ایستاده است. تاریخی که پایان قاجارها و آغاز پهلوی رنگ تازه‌ای به آن داد و مرگ احمدشاه در جوانی و چند سال پس از سقوط قاجاریه داستان آن را بیش از گذشته به تراژدی تبدیل کرد.

 دو سوی یک تاریخ
درباره احمدشاه نظرات متفاوتی از سوی مورخان ارائه شده است اما توجه به دو نظر درباره او می‌تواند در این نوشته ما را بهتر یاری کند.
اولین مطلب را مرحوم محمدجواد شیخ الاسلامی، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران در کتاب مهم خود «سیمای احمدشاه قاجار» درباره آخرین شاه قاجار می‌نویسد: «افسانه مظلومیت احمدشاه، احترامی که وی ظاهرا برای قانون اساسی ایران قائل بوده و عدم تمکینش به خواســـــته‌های خارجیان(کـــــه بعضی کوته‌نظران هنوز هم تصور می‌کنند باعث از دست رفتن تاج و تختش شد) از نوع همان شایعات بی‌اساس هستند که غالبا از نسلی به نسلی و از سینه‌ای به سینه‌ای، منتقل و به قدری تکرار می‌شوند که سرانجام به شکل نوعی «واقعیت تارخی» در می‌آیند که اصلاح کردن‌شان بسیار مشکل است.» اما این جملات را می‌توان با آنچه مرحوم حسین مکی در کتاب «زندگانی سیاسی سلطان احمدشاه» درباره او می‌گوید مقایسه کرد: «سلطان احمدشاه حدود 17 سال سلطنت کرد. در مورد چند سال اولیه سلطنتش چون صغیر بود و نایب‌السلطنه داشته است، نمی‌توان قضاوت کرد. فقط باید دوره تحصیلی‌اش نامید... این دوره را که کنار بگذاریم دوره سلطنت و مسئولیت او 12 سال می‌شود. در این 12 سال در حدود 6 سال آن مجلس شورای ملی دچار فترت بود(بین دوره سوم و چهارم) تقریبا تمام مسئولیت به عهده وی بوده و سرنوشت عزل و نصب دولت‌ها را شخصا معین می‌کرده است. ایران در دوره‌ای که مجلس نداشته یکی از سهمگین‌ترین ادوار توفانی را در گرداب جنگ بین‌المللی طی می‌کرده و اگر درایت و هوش و وطن‌پرستی سلطان احمدشاه نبود قطعا کشتی باستانی ایران در این گرداب حوادث غرق می‌شد و اثری از استقلالش باقی نمی‌ماند.» هر چند که نوشته‌های مکی به دشمنی او با پهلوی اول و نوشته شیخ الاسلامی به یافته‌های او از خیانت‌های احمدشاه باز می‌گردد اما همچنان شاه قاجار در میانه تاریخ حضور دارد و برای بررسی او باید به همان سال‌هایی بازگشت که به تازگی بر تخت سلطنت نشست.

 سال‌های کودکی
بخش مهمی از تحلیل سیاسی یک شخصیت را می‌توان در حوادث دوران کودکی او یافت. احمدشاه که در سنین نوجوانی و جوانی عهده‌دار سلطنت ایران بود دوران کودکی عجیبی داشت. او هر چند در سال‌های پادشاهی به‌عنوان آخرین شاه قاجار از تیر 1278 حوادثی چون تاسیس جامعه ملل، اعدام شیخ فضل‌الله نوری، فرار محمدعلی‌شاه از ایران، تشکیل مجلس دوم پس از دوره استبداد صغیر، اولتیماتوم روسیه به ایران و آغاز اشغال تبریز به دست قوای روس، شروع جنگ جهانی اول و اشغال ایران، وقوع انقلاب بلشویکی روسیه، قیام شیخ‌محمد خیابانی در آذربایجان و قیام میرزاکوچک خان در گیلان، کودتای سه اسفند ۱۲۹۹ و... را تجربه کرده بود اما در تاریخ معاصر ایران با وصف‌های عجیب و گاه متناقضی یاد شده است.
زمانی که پس از پایان استبداد صغیر محمدعلی شاه پذیرفت که فرزندش احمدمیرزا بر تخت بنشیند «شاه خردسال دامن پدر و مادر را محکم چسبیده بود و نمی‌خواست از آن ها» جدا شود. شاه با آنکه فرزند کسی بود که چندی قبل استبداد صغیر را به بی‌رحمانه‌ترین شکل ممکن در ایران اجرا کرده بود اما با استقبال جالب مردم تهران که اوصاف حضور آنان در تاریخ ثبت شده است، وارد تهران شد. اما احمدشاه در پنج سال ابتدایی سلطنتش با وصفی عجیب روبه‌رو بود. او به سن قانونی برای اداره کشور نرسیده بود و به همین دلیل نایبان سلطنت، کشور را اداره و برای تربیت شاه تلاش می‌کردند. اینجا اولین نکته درباره حال و روز سال‌های بعد احمدشاه را می‌توان مطرح کرد و آن نوع تربیت او توسط درباریان قاجار است.
 به نوشته شیخ الاسلامی «مسبب انحراف وی از راه صحیح کشورداری، درباریان آلوده عهد استبداد و در راس آنها پدربزرگش کامران میرزا و شاهزاده خانم‌های اندرون سلطنت بودند.» شیخ الاسلامی کار را به اینجا وا نمی‌گذارد و طی اسناد و خاطراتی که مطرح می‌کند خود شاه را دلیل انحراف‌های بعدی می‌داند: «...‌خود پادشاه جوان برای فاسد شدن، استعداد و آمادگی خاصی داشت که کار مفسدان درباری را بی‌نهایت سهل و آسان می‌ساخت. شاه جوان به راستی عاشق پول بود و آن خصیصه پول‌پرستی و مال اندوزی که عیب عمده اجدادش بود به نحوی مزمن و چشمگیر بر تار و پود وجودش حکومت می‌کرد.» همین جملات سال‌ها قبل توسط مکی رد شده و درباره آن می‌نویسد: «پس از فوتش معلوم شد که کلیه دارایی یک پادشاهی که صدوپنجاه سال سلطنت در خانواده وی بوده بیش از چهارصد و پنجاه هزار لیره نبوده.»
 نقش احمدشاه در انعقاد قرارداد 1919 و تاثیری که بر عزل سیدضیا و قدرت‌گیری رضاخان میرپنج داشت را شاید نتوان به این سادگی‌ها از تاریخ پاک کرد اما می‌توان به این مساله توجه داشت که نشاندن یک کودک بر تخت و قرار گرفتن او در تندبادهایی که ایران را به ویرانه‌ای بزرگ تبدیل کرد، محصولش قطعا بهتر از آنچه در زمان احمد شاه اتفاق افتاد، نمی‌شد.

منبع: فرهیختگان