مکتب نگارگری قزوین (954 تا 969 هـ.ش) / مسعود زبانران

1395/11/2 ۰۹:۲۰

مکتب قزوین از زمان انتقال پایتخت به قزوین، توسط شاه تهماسب تا دوره انتقال پایتخت به اصفهان توسط شاه عباس، را شامل می شود، در زمان حکومت شاه اسماعیل و پس از او (شاه طهماسب)، عثمانیها و ازبکان بطور مکرر از ناحیه شمال غرب به ایران حمله می کردند و قتل و غارت ایشان گاهی به شهرِ تبریز هم می رسید

مکتب قزوین از زمان انتقال پایتخت به قزوین، توسط شاه تهماسب تا دوره انتقال پایتخت به اصفهان توسط شاه عباس، را شامل می شود، در زمان حکومت شاه اسماعیل و پس از او (شاه طهماسب)، عثمانیها و ازبکان بطور مکرر از ناحیه شمال غرب به ایران حمله می کردند و قتل و غارت ایشان گاهی به شهرِ تبریز هم می رسید.. این درگیریها به همراه وجود تنشهایِ اجتماعی، موجب شد که شاه طهماسب برای انتقال پایتخت اقدام کند. پایتخت جدید می بایست در جایی باشد که در صورت هرگونه حمله غافلگیرانه‌ای از سوی نیروهای عثمانی و ازبکان، هیچ‌گاه چون تبریز مورد تهدید قرار نگیرد و در عین حال نیز از میدانهای نبرد در شرق و غرب فاصله زیادی نداشته باشد. بنابراین انتخاب قزوین با توجه به موقعیت استراتژیک آن، انتخابی منطقی به شمار می‌رفته است.

اخلاق و آداب خوش شاه تهماسب در اندک مدّت رو به کجی و خشونت گذارد. به تایید منابع نه تنها گشاهده رویی و هنرمند پروری خویش را از دست داد، بل به سوی خسّت و حسادت و حتّی شقاوت گرایید. در وقایع نامۀ درباری مضبوط است که به بهانه ای ناچیز بر عبدالعزیز، نقاشِ درگاه و استاد پیشینِ خود چنان خشم گرفت که از روی کینه توزی با دست خود بینی و دو گوش وی را برید. از سال 946 تا بیست سالِ بعد که عمرش به پایان رسید، در اقامتگاه خود (قزوین پایتخت) عزلت گزید و نگارگران مانوس را از کنار خود به دور راند، که اکثر آنها متدرجا در امارت ابراهیم میرزا نوۀ شاه تهماسب جایگاهی برای خود جستند و عده ای به دربار هندوستان به نزد همایون شاه گورگانی رفتند و هنر هندی بسیار از ایشان متاثر شد و عده ای نیز به دربار پادشاهان عثمانی مهاجرت کردند.

 ابراهیم میرزا که هنر پروری، تجمّل دوست بود در فاصلۀ سالهای 964 تا 973 آنانرا به تدوین نسخه ای از شاهنامه مامور کرد. نسخۀ هفت اورنگ جامی (نگارخانۀ فری یر، واشینگتن)، اثری که با نفاستِ بی همتای خود باید تا حدی ندای بلند آن دوره شمرده شود.

در سایۀ مرحمت ابراهیم میرزا سالهای آخرین سلطنت شاه تهماسب، روی مساعد به نگارگان نمود، لیکن چنانچه در تاریخ آمده است، ابراهیم میرزا از طالعی شایستۀ سخاوت و معرفتِ فطری اش برخوردار نگردید. شاه اسماعیل دوم که پس از وفات شاه تهماسب در 984 به تخت نشست، بر استعداد و لیاقت عمو زادۀ خود حسد برد و به کینه توزی او را زندانی کرد تا در خاموشی و فراموشی جان سپارد. مکتب قزوین در تمام دوران باقی بودن شاه تهماسب بر قدرت و سپس به سلطنت رسیدن پسرش شاه اسماعیلِ دوم دوام آورد، به هر ترتیب با قطع حمایت دولتی از هنرمندان، تحولاتی در هنر نگارگری صورت پذیرفت که زمینه را برای ظهور مکتب اصفهان فراهم کرد.

خصوصیّات:

مکتب نگارگریِ قزوین جدا از مکتب هرات، تبریز و دیگر مکاتب دارای ویژگی هایی است که آن را از سبک های دیگر متمایز می کند. به دلیل عدم حمایت های درباری و نیاز به هزینه های معاش، موجب گردید تا هنرمندان در جهت ِ سرعت ِخلق اثر بکوشند، که با کاهش توجه به رنگ و تلاش بیشتر در طراحی و عناصر خطی در نگاره، این امر قوت یافت . در نگاره های به جای مانده از مکتب قزوین شاهد توجه بیشترِ هنرمند به زندگی ِ روزمره و پیرامونی میباشیم تا نگاره هایی با موضوعی خاص برای کتب درباری. در این مکتب، برای نگارگران علاوه بر تصویر حیوانات، پرندگان، گلها و درختان آنچه بیش از همه جالب توجه می کرد، اندام ظریف جوانان، درویشان و کشاورزان است که در تابلوهای آنان، غالباً به گونه ای سه رخ تصویر شده و چهره های تمام رخ ابداً در کار نقاشان سبک قزوین دیده نمی شود و هیچ انسانی از پشت سر نیز تصویر نشده است . سوژه هابیشتر از میان افراد عادی برگزیده شده و لباس های فاخر در نگارگری ها دیده نمی شود و جامه زنان و مردان چندان تفاوتی در نگاره ها ندارد.

هنرمندان:

از نگارگران معروف مکتب قزوین استاد محمد قزوینی، صادق بیگ افشار، علی اضغر کاشانی، مراد دیلمی، مولانا میرمصور، مولانا شیخ محمد، کاوس نقاش، عبدالحمید نقاش و رضا طالقانی ملقب به ضیع همایون را می توان نام برد.

منبع: بساتین