گنجاندن جهان روی کاغذ

1395/10/28 ۰۸:۰۹

وقتی چند گردشگر فرانسوی در یکی از خیابان‌های پایتخت از او پرسیده بودند کجا می‌توان نقشه پایتخت مملکت‌تان را تهیه کرد، شاید بواسطه آشنایی با زبان فرانسه توانسته بود در دادن نشانی اماکن کمک‌شان کند اما از اینکه واقعاً در تهران جایی برای فروش یک نقشه جغرافیا وجود نداشت شرمنده شده بود.

        
شادروان عباس سحاب، بنیانگذار نقشه ‌نگاری نوین در ایران
 

محمد گرشاسبی: وقتی چند گردشگر فرانسوی در یکی از خیابان‌های پایتخت از او پرسیده بودند کجا می‌توان نقشه پایتخت مملکت‌تان را تهیه کرد، شاید بواسطه آشنایی با زبان فرانسه توانسته بود در دادن نشانی اماکن کمک‌شان کند اما از اینکه واقعاً در تهران جایی برای فروش یک نقشه جغرافیا وجود نداشت شرمنده شده بود. عباس سحاب نوجوان که بواسطه نقاشی از روی نقشه‌های جغرافیایی قدیمی در منزل و مدرسه و رنگ آمیزی منحصربه فرد آنها، در خود زمینه به وجود آوردن مکانی برای عرضه نقشه پایتخت را می‌دید تحت حمایت و تعلیم پدر مترجم، پژوهشگر و مورخش ابوالقاسم سحاب مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب را بنیانگذاری کرد. او در کمتر از 5 سال پدر دانش کارتوگرافی ایران شد و بعدها عنوان پیشکسوت تاریخ تحول این دانش را از آن خود کرد. آنچه می‌خوانید شرحی است بر نبوغ عباس سحاب و مؤسسه‌اش که امروزه شهرت جهانی دارد:
عباس سحاب سوم دی ماه سال ۱۳۰۰ه.ش در روستای فم از توابع شهرستان تفرش به دنیا آمد. در13 سالگی محصل مدرسه علمیه تهران شد. وقتی معلم درس جغرافی از او خواسته بود نقشه بکشد، چون ابزارش را نداشت، نتوانسته بود رضایت معلم را جلب کند و تنبیه شده بود. اما جلسه بعد، عباس سحاب برای جبران قصور جلسه پیشین نقشه زیبایی از کشور فرانسه کشید، آن را به بهترین نحو رنگ آمیزی کرد و به معلم تحویل داد تا او را شگفت زده کند. علاقه وافر او به جغرافیا و نیز مهارت در نقاشی ریشه در تعلیمات پدرش داشت. ابوالقاسم سحاب که 13سال قبل از تولد عباس از تفرش به تهران آمد و بلافاصله بعد از یادگیری زبان‌های خارجی معلم زبان فرانسه مدرسه آلیانس فرانسوی‌ها شده بود در ترجمه، تاریخ، جغرافیا، زندگانی اهل بیت(ع) و هنر صاحب تألیفات فراوانی بود و همه عمرش بر پایه ترجمه و کتابت قرار داشت. پاسخ منفی به فرانسویان، تنبیه توسط معلم و نیز آموزه‌هایی که در دوران پیش از مدرسه رفتن و نیز در هنگام آن از پدر آموخته بود انگیزه‌های مصمم شدن به کار ترسیم نقشه جغرافیا را در او شعله ور می‌کرد و عباس خیلی سریع می‌خواست تلخی خلأ مرکز عرضه نقشه مدرن جغرافیایی را در پایتخت و در کل کشور پر کند.
علم کارتوگرافی تخصصی بود که بر دانش روز جهان استوار بود و عباس این علم را نزد پدر فرامی گرفت. دی ماه 1315 آنگاه که عباس دقیقاً 15 ساله شده بود سکان مؤسسه کارتوگرافی سحاب را در دست گرفت و همزمان با تحصیل، بیشتر وقتش را صرف ترسیم، تولید و تکثیر نقشه جغرافیایی کرد. پدرش کمک قابل توجهی به او کرد تا هردو بتوانند در کنار فعالیت مؤسسه نخستین چاپخانه جغرافیایی و کارتوگرافی خاورمیانه را در تهران تأسیس کنند. ابوالقاسم سحاب بخشی از گنجینه خود را به مؤسسه اهدا کرد تا همزمان جرقه ایجاد نخستین کتابخانه جغرافیایی ایران را هم زده باشد. عباس سحاب برای اینکه مردم بیشتر به مؤسسه رجوع و نقشه خریداری کنند دست به کاری کارستان زد و برای نخستین بار تصمیم گرفت نقشه دقیقی از کشور ایران تهیه کند که تا آن روز سابقه نداشته است.
عباس سحاب برای این کار 15 سال زمان صرف کرد. او با عشق و علاقه بسیار به حرفه‌ای که برگزیده بود از سال 1320 تا 1335 به 30 هزار شهر و روستای ایران سفر کرد و نقشه‌های‌شان را کشید و سپس حدود دقیق استان‌ها را ترسیم کرد. مؤسسه در سال 1335 نقشه کامل تهران و اطراف، نقشه دقیق اصفهان و نقشه استان مازندران را عرضه کرد که بسیار مورد استقبال قرار گرفت. در این سال عباس سحاب توانست نقشه عمومی و مفصل ایران را برای نخستین بار به صورت رنگی به متن فارسی در اندازه‌های 100 در 70 آماده کند. نقشه‌ای که خود استاد با قلم فلزی روی کاغذ کالک ترسیم و کارتوگرافی کرده و همه نقاشی و تذهیبش را هم به صورت دستی انجام داده بود. در زمستان سخت 1335 عباس تنها حامی‌اش ابوالقاسم سحاب را از دست داد اما نگذاشت امور جاری مؤسسه متوقف شود. او همین نقشه ایران را با همان زحمات البته به صورت سیاه و سفید به زبان انگلیسی منتشر کرد و با درآمد حاصل از فروش آن به خارجی‌ها مؤسسه را از بحران مالی نجات داد.
عباس سحاب بعد از مرگ پدر با اینکه سفرهایش را موقتاً متوقف کرده بود، اما اندوخته‌هایش از ایرانگردی آنقدر کافی و وافی بود تا او بتواند تا سال 1337 نقشه چند استان دیگر را هم ترسیم و عرضه کند. سحاب وقتی مؤسسه‌اش را به ثبت رساند تصمیم گرفت همزمان به سراغ کشورهای همسایه هم برود. او تا سال 1339 نقشه باکیفیت افغانستان، پاکستان، ترکیه و عراق را برای مردم ایران و نیز گردشگران خارجی به فروش رساند و سیل استقبال خارجی‌ها او را وادار کرد در این سال نخستین نمایشگاه بین‌المللی جغرافیا را در دانشسرای تهران برگزار کند. نمایشگاهی که خود سحاب برای برگزاریش اقدامات زیادی کرد و بیشتر مؤسسات جغرافیایی جهان از جمله مؤسسه نشنال ژئوگرافی در آن شرکت داشتند. سحاب در سال‌های بعد هم نمایشگاه‌های متعددی در تهران، اصفهان و آبادان برگزار کرد و مؤسسه کارتوگرافیش را بیش از پیش بر سر زبان‌ها انداخت. ناگفته نماند ازدواج او با بدیعه خطیبی نیز در پیشرفت‌هایش بی‌تأثیر نبود. همسر فداکارش بخشی از فعالیت‌های مؤسسه را برعهده گرفت و فرزندش محمدرضا و نیز نوادگانش یاسمن (ارتباطات خارجی)، گل صنم (فروش و امور داخلی) و امیرعباس (کارتو گرافی) هم وقتی رشد کردند با ذوق و شوق سرشار در سیر توسعه و پیشرفت مؤسسه کارتوگرافی سحاب تأثیر شگرفی داشتند.
دهه چهل، دهه جهش‌های بزرگ مؤسسه بود. سحاب در ابتدای این دهه نخستین کره جغرافیایی فارسی زبان را تهیه کرد و وقتی که از همان سال برای مدارس کشور دوره نقشه‌های آموزشی برگزار می‌کرد، توانست دورترین مدارس را در اقصی نقاط ایران با کره جغرافیا، نقشه‌های مدرن و دقیق جغرافیایی و نیز با مبادی دانش کارتوگرافی آشنا کند. عباس سحاب در میانه دهه چهل اقدام به چاپ نخستین اطلس‌های جغرافیایی و تاریخی در ایران کرد که به محض عرضه مورد استقبال استادان دانشگاه، دانشجویان، دانش‌آموزان و نیز خارجی‌های مقیم ایران قرار گرفت. او تا سال 1350 کتاب‌های راهنمایی جغرافیایی و نیز نسخه سه جلدی اطلس خلیج فارس را هم چاپ کرد.
سفرهای عباس سحاب به کشورهای صاحبنام در کارتوگرافی و بازدید از معتبرترین کتابخانه‌های دارای بخش مدرن جغرافیا، او را بیشتر با دستاوردهای جغرافیایی کشورهای دیگر آشنا کرد. او بواسطه تسلط به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی جلسات زیادی با متخصصان علم کارتوگرافی می‌گذاشت و از این بعد از هر سفر با انبوهی از تجربه و اندوخته به مؤسسه بازمی گشت.
علاقه سرشار عباس سحاب به آموزه‌های تاریخی او را به چاپ نخستین نقشه‌های تاریخی ایران کشاند. او نقشه‌های تاریخی را که به هر سلسله از هخامنشیان تا زندیه به صورت مجزا می‌پرداخت، به صورت جداگانه یا یکجا به فروش می‌رساند که از این نوع‌آوری مؤسسه هم استقبال زیادی شد. بعد از اینکه توانست تدوین همه نقشه‌های تاریخی را در سال 1360 به اتمام برساند به سراغ اقدامات بزرگتری رفت. عباس سحاب در کنار امور جاری مؤسسه و شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی از جمله نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از اعضای فعال کنفرانس انجمن بین‌المللی کارتوگرافی A.C.I نیز بود.
از همان سال 1360 عباس سحاب تألیف مهم‌ترین اثر خود یعنی اطلس چهارده قرن هنر اسلامی در 20 جلد را آغاز کرد. طرحی که 16 سال برایش وقت صرف کرد و در کتابخانه بزرگ مؤسسه که با همیاری پدر ایجادش کرده بود و حالا 16 هزار جلد کتاب تخصصی تاریخ و جغرافیا داشت سعی کرد تا دایرة المعارف درخوری برای جغرافیا، هنر و تاریخ تهیه کند. کتابخانه‌ای که در آن علاوه بر کتب تخصصی، مجلات ادواری جغرافیایی ایران و جهان و نیز هزاران نقشه منحصر به فرد جمع‌آوری شده بود. البته از میان 20 جلد اطلس چهارده قرن هنر اسلامی تنها یک جلد تحت عنوان اطلس خط به چاپ رسید آن هم در زمانی که عباس سحاب دار فانی را وداع گفته بود. مؤسس کارتوگرافی سحاب در 12 فروردین 1379 درحالی این جهان را ترک کرد که میراثی گرانقدر از ترسیم جهان برای همه ما به یادگار گذاشته بود. او در مؤسسه‌اش توانست 1500 نقشه، اطلس، کره جغرافیایی و کتاب را به علاقه‌مندان جغرافیا پیشکش کند و نیز فرزندان و نوادگانی تربیت کند که نامش را و رسم ترسیمش را تا ابد جاودانه نگاه دارند.
 

منبع: ایران