ساختار نشر و تاثیر آن بر ویرایش و آموزش / عبدالحسین آذرنگ

1395/9/29 ۰۸:۱۳

پیش از هر چیز از خوانندگان می خواهم پنداشت رایج در بارۀ ویرایش و ویراستار را در جامعۀ ما از ذهن خود دور ، و تعریف این دو را به زمانی موکول کنند که پس از بررسی تعریف ها می توانند به داوری بنشینند. پیش داوری های بسیار در این زمینه از عامل های عمده در دور شدن از اصل موضوع است.

اشاره

پیش از هر چیز از خوانندگان می خواهم پنداشت رایج در بارۀ ویرایش و ویراستار را در جامعۀ ما از ذهن خود دور ، و تعریف این دو را به زمانی موکول کنند که پس از بررسی تعریف ها می توانند به داوری بنشینند. پیش داوری های بسیار در این زمینه از عامل های عمده در دور شدن از اصل موضوع است.

درآمد

پنداشت، یا توقع معمولاً رایج در جامعۀ ما از ویراستار(= ویرایشگر/ ادیتور) اجمالاً این است که اثر تالیفی یا ترجمه ای را از لغزش های زبانی، خطاهای دستوری، انشایی و املایی بپیراید تا انتقال پیام نوشته به خواننده با این گونه دشواری ها رو به رو نباشد. مراعات کردن جنبه های صوری، اِعمال شیوه نامۀ پذیرفته شدۀ ناشر، و در مرتبه ای بالاتر، اِعمال دقت و دور کردن نوشته از اشتباهات مفهومی و ترجمه ای، معمولاً در اوج انتظار از ویراستار خوب قرار می گیرد. شاخه ها و گونه های دیگر ویرایش در نشر جامعۀ ما فعلاً و به ندرت جایی دارد، زیرا این نشر درساختار کنونی و با مانع ها و دشواری هایی که راه را بر توسعۀ آن می بندد، اکنون نه نیازی به آنها دارد، نه می تواند در میان فعالیت های خود جایی برای آنها باز کند. علت چیست؟

 ساختارهای نشر و سازمان های انتشاراتی در همۀ جامعه ها یکسان نیستند. اقتصاد نشر، تابعی از اقتصاد عمومی است و از عامل های بسیاری، از جمله عامل های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی، رهاوردهای فنّ آوری و به ویژه ساز و کارهای ارتباطاتی و مانند آن تاثیر می گیرد. این عامل ها در ساختارهای نشر  و گونه های آنها نقش های تعیین کننده دارند. هرچه ساختار نشر مفصل تر، پیچیده تر و بزرگ تر باشد، به همان نسبت وظایف ویراستاران هم بیشتر، فنّی تر و متنوع تر می شود. ساختار کوچک تر و مختصر تر ، از وظایف ویراستاران و تنوع کارشان می کاهد. بنابراین، رابطۀ میان ساختار نشر و ویرایش، رابطه ای است کاملاً مستقیم.

        در نشرهای کوچک و خرده پا، که ناشر تشکیلات کوچکش را یک تنه اداره می کند، اگر نیاز به ویرایش اثری را احساس کند، ممکن است آن وظیفۀ محدود را به ویراستاری بسپارد و خود بر کار او نظارت و  باز خود او در بارۀ کارش داوری کند. در نشر کوچک و خرده پا، ویراستار لاجرم با ناشری رو به روست که هم سیاست گذار و برنامه ریز است، هم مدیر و ارزشیاب و داور و ناظر و خیلی چیزهای دیگر. ویراستار در چنین ساختاری، ناگزیر است به نظر ناشر در بارۀ ویرایش اثر تن بدهد، اما همکاری ناشر و ویراستار در این نشر، حتی اگر از همه نظر موفقیت آمیز باشد، چشم اندازی برای رشد و توسعه ندارد. رشد و توسعۀ نشر در گرو ترکیب و هماهنگ و همراه شدن چندین عنصر است، از جمله:

ـ مدیریت متناسب با مقتضیات روز

ـ اندیشه، طرح و آینده نگری

سیاست نشر و برنامه ریزی

ـ سرمایه گذاری

ـ مخاطب شناسی، مخاطب یابی و مخاطب آفرینی

ـ نیروی انسانی لازم،کردان و کاربلد

ـ تجهیزات ضروری

 ـ مضمون های تازه و جاذب

ـ ابتکار و نوآوری

ـ هنر و فنّ آوری                                                  

ـ گشوده شدن چشم اندازهای تازه فراروی نشر

ـ همکاری های گسترده، و عناصری بیش از اینها.

پیداست که نشرهای کوچک و خرده پا با ساختارهای مختصر، اقتصادهای کم سود، و به بهره بودن از تخصص های لازم، نمی توانند به چنین ترکیبی دست بیابند.

البته این نکته را از نظر دور نداریم که ناشران کوچک و خرده پا در جامعه هایی که انتشار آثار با موانع رو به رو نیست، یا به مجوز نیاز ندارد، در انتشار آثار ادبی، داستانی، فکری و اجتماعی بسیار موثرند. در دهۀ 1340ش در ایران، با آنکه حتی سانسور و مجوز و نظارت ساواک برقرار بود، ناشران کوچک و خرده پا توانستند مجموعۀ آثاری را منتشر کنند که اکنون می توان جایگاه مهم و تاثیر گذار آن را در ادبیات، به ویژه ادبیات معاصر ، دید. بنابراین، نقش تاثیر گذار این دسته از ناشران را نمی توان و نباید نادیده گرفت، مشروط بر آنکه آزادی فعالیت داشته باشند. به رغم این واقعیت، استخوان بندی اصلی نشر توسعه یافته را با نشر کوچک و خرده پا نمی توان ایجاد کرد. تجربه های گسترده از همه جای جهان نشان می دهد که کمتر ممکن است مجموع ناشران کوچک و خرده پا عاملان خلق آثار بزرگ، یا پاسخ گوی عمدۀ نیازهای کلان جامعه باشند.آنها می توانند ناشر اثر بزرگی باشند که پدید آورنده ای بزرگ به آنها پیشنهاد انتشار بدهد، اما امکانات این نشر بیش از اینها نیست و اگر هم باشد، در زمرۀ استثناهاست.

نشری که بتواند نیازهای واقعی، آشکار، نهفته، و پنهان همگان را در جامعه برآورده کند، بدون زیرساخت های لازم نشر، بدون برداشتن مانع های بازدارنده، بدون حمایت های رسمی، حقوقی، قانونی، مالی، بانکی تحقق نمی یابد. صنعت و اقتصاد نشر که در همه جای جهان جزو صنایع کم سود، دیر بازده و به شدت و سرعت آسیب پذیر است، فقط در وضعیتی می تواند سرمایه های علاقه مندان کم توقع را به حوزۀ خود جلب کند که با تهدید رو به رو نباشد و مخاطره پذیری در آن به حداقل ممکن برسد. به همین سبب نشر ملّی هماهنگ با برنامه های توسعه، بدون حمایت های رسمی و قانونی و قابل اتکای دولت ایجاد نخواهد شد. نکته های دیگری که در این نوشته به آنها اشاره می شود، با این اصل پیوند دارد.

دو گونۀ اصلی ویراستار

ویراستاران در نشر توسعه یافته به دو دستۀ اصلی تقسیم پذیراند که در جامعۀ ما با یک دسته از آنها آشنایی، یا آشنایی کافی، نیست.

  ویراستارانِ نشر   یا نشر ویرایان ، به ویراستارانی می گویند که در محل کار ناشر و در تشکیلات نشر سمت، اختیارات، مسئولیت و حضور دارند و همه، یا بخشی، از فعالیتهای سازمان نشر، که آثار را به مرحلة انتشار و پساانتشار می رساند، در دایرۀ تخصصها، مهارتها، مسئولیتها و سرپرستی آنهاست. فعالیتهایی چون سیاست گذاری، برنامه ریزی، آینده نگری، انتخاب پدیدآورنده و موضوع، سازماندهی، مدیریت، ارتباطات، مذاکرات حقوقی، توافق و عقد قرارداد با پدیدآورندگان، نظارت بر همۀ مراحل آماده سازی کتاب یا همکاری در این مراحل، نظارت بر چاپ و نشر در نشر کاغذی و نظارت های فنّی لازم در نشر الکترونیکی، تماس مستقیم با بازار کتاب، کارهای تبلیغاتی، بررسی بازخوردها و دخالت دادن آنها در برنامه ریزی های آینده و سایر وظایف سازمان نشر در قلمرو نشر ویرایی و در حوزۀ وظایف ویراستاران نشر جای می گیرد. این ویراستاران حتی اگر  به ویرایش هم دست نزنند، به گونه های ویرایش و فنون و شیوه های آن تسلّط کافی دارند؛ همچنان که همۀ ویراستاران بزرگ و بنام در عرصة جهانی چنین هستند.

در نشر توسعه یافته، واژۀ عمومی «ویراستار / ادیتور»برای متخصصان، کارشناسان و کاربلدانی به کار می رود که نشر را اداره می کنند، اعم از ویراستار کتاب، یا ویراستار تصویر، ویراستار حقوقی، ویراستار ناظر، ویراستار فراهم آور، ویراستار تولید، ویراستار تبلیغ و ترویج، و جز آن. شاید بتوان کاربرد این واژه را با کاربرد واژۀ «مهندس» در صنایع و کارخانه ها همانند دانست. در حقیقت هر کاردانی که بتواند در نشر توسعه یافته، یکی، یا بخشی از تولیدهای اصلی و سه گانۀ نشر(محتوایی، فنّی ـ هنری، و چاپی / الکترونیکی) را انجام دهد، به او «ویراستار / ادیتور» می گویند. در این نوشته به قصد ایجاد تمایز معنایی و روشن تر شدن مفهوم، به این دسته از ویراستاران «ویراستاران نشر» یا «نشرویرا» می گوییم.

در نشر توسعه یافته که نهادهای انتشاراتی معمولاً سهامدار، سرمایه گذار و هیات مدیره دارند، امور نشر به چندین شاخه تقسیم و به ویراستاران نشر واگذار می شود. طرز عمل در این سازمانها به شیوة کار ناشران کوچک و خرده پا نیست که صاحب یا سرمایه گذار نشر در راس کار ، امور نشر را خود به تنهایی به دست بگیرد و اداره کند. بنابراین، در این سازمان های انتشاراتی هرگاه واژۀ «ویراستار/ ویرایش گر / ادیتور» به کار می رود، ویراستاری مدّ نظر است که در ادارۀ امری یا اموری از موسسۀ انتشاراتی از تخصص ها و مسئولیت های لازم برخوردار است.

ویراستاران کتاب ، یا  کتاب° ویرایان/ اثر°ویرایان  به ویراستارانی گفته می شود که مسئولیت ها، وظایف، اختیارات، یا محدودۀ دانش فنّی و تخصصی شان به گونه ای یا گونه هایی از ویرایش اثری محدود می ماند که مسئولیت آن اثر به آنها سپرده می شود، اعم از اینکه این ویرایش از گونۀ زبانی، ادبی، صوری باشد، یا از گونه های دیگر مانند استنادی، محتوایی، ساختاری، تصویری، مقابله ای یا انواع دیگر. کتاب ویرا یا اثر ویرا ممکن است در خانه اش، در دفتر کارش، در نقطه ای دور دست بنشیند و از ناشر سفارش ویرایش بگیرد و اثر ویرایش شده را به ناشر باز گرداند، بی آنکه دانش تخصصی در زمینۀ نشر ، یا مسئولیت و سمت خاصی  در تشکیلات ناشر داشته باشد. ویراستاران کتاب، هم در نشر توسعه یافته فعالیت دارند و هم در نشر توسعه نیافته، اما شیوه های کارشان در اصل به سبب ساختارهای متفاوت نشر در این کشورها با هم یکسان نیست. در نشر توسعه یافته زیر نظر یا به سفارش نشرویرایان کار می کنند که معمولاً در کار خود دارای تخصص و تبحراند، اما در نشر توسعه نیافته از ناشرانی سفارش کار می گیرند که ممکن است هیچ تبحّر و تخصّصی در زمینۀ نشر نداشته باشند. در نشر توسعه یافته، حتی ممکن است ویراستار نشر بنا به ضرورت های خاصی وظایف ویرایشی را به چند شاخه تقسیم و هر وظیفه ای را به یک ویراستار متخصّص کتاب محوّل کند و سپس ویرایش نهایی را خود انجام دهد. برای مثال: از یک ویراستار بررسی منابع و اسناد (ویرایش استنادی) را بخواهد، از دومی ویرایش محتوایی، از سومی تصویر ویرایی، و از چهارمی ویرایش زبانی، و آنگاه حاصل کار را این ویراستاران کتاب را خود از دیدگاه  ویرایشِ فراگیر(جامع) بررسی کند، یعنی آن گونه ای از ویرایش که همۀ جنبه های اثر وجهۀ نظر قرار بگیرد. این تقسیم کار و تخصص و پذیرفتن هزینه های آن، فقط در نشر توسعه یافته امکان پذیر است که هزینه ها را از راه انتشار آثار با شمارگان بسیار می توان تامین کرد.

  علت اینکه ویراستاران تازه کار در کشور ما، یا دانشجویان ویراستاری ما در تعریف قلمرو ویرایش با مشکل رو به رو می شوند، پیش پنداری است که از نشر توسعه نیافته دارند و پنداشت خود را به همة نشرها در سراسر جهان تعمیم می دهند. در نخستین نشست همۀ دوره هایی که تا کنون این بنده در آنها ویرایش تدریس کرده است، هر بار به دانشجویان گفته است که شناخت درست ویرایش بدون شناختی کافی از نشر ممکن نیست، و ویراستاری که نشر را خوب نشناسد، معلوم نیست ویرایش او چگونه از کار در می آید. هر بار هم بی استثنا با تعجب یا استفهام دانشجویان رو به رو شده است؛ به این سبب که در ذهن آنها رابطۀ مستقیمی میان نشر و ویرایش برقرار نبوده است. دانشجویانی که فقط با «ویرایش سازمانی»  آشنا هستند، یعنی برای تشکیلاتی ویرایش می کنند که ویرایش، کاربردی بیرون از خود تشکیلات ندارد، یا از مخاطبان نوشته شناخت و با آنها ارتباط مستقیم ندارند، یا میان آنها و بازار نشر یک یا چند حایل قرار دارد، به دشواری می توانند ربط مستقیم نشر و ویرایش را در کار خود مداخله بدهند. حتی ویراستارانی که در دانشنامه ها و برخی سازمان های ناشرِ منابع مرجع کار می کنند، چون تقسیم مراحل کار، وظیفۀ ویرایشی آنها را به نوع خاصی از ویرایش محدود می کند و با سایر مراحل آماده سازی و انتشار تماس مستقیم یا نزدیک ندارند، به گونۀ «ویراستاران سازمانی» عمل می کنند و ویرایش آنها از سنخ ویرایش بر پایۀ شیوه نامه و خطاب به مخاطب ثابت است، مخاطبی که ویژگی های او طی زمان تغییر نمی کند. هر ویراستاری پس از مدتی کار به این شیوه، به طور طبیعی سیمای مخاطب در ذهن او محو و محوتر و سر انجام ناپدید می شود. آنچه دست آخر بر جای می ماند، مجموعۀ قواعد و ضوابطی صوری، منتزع از مخاطبان واقعی و نیازهای در حال تحول است که آنها ماشینی  وار اعمال می کنند.

بنا به تجربۀ متمادی این بنده، آن دسته از دانشجویان یا شرکت کنندگان در دوره های مختلف آموزشی نشر و ویرایش که در سازمان های انتشاراتی کار می کنند، کم و بیش با مبادی نشر آشنایی دارند و تجربه هایشان در این زمینه به کمکشان می آید، از بحث در بارۀ ارتباط میان نشر و ویرایش، نکته ها را با سرعتی بیشتر یا ملموس تر در می یابند و برداشت هایشان از لحاظ عمق، با برداشت های دانشجویان بی تجربه و کم تجربه قابل مقایسه نیست. در مواردی هم که شیوه های مدیریت نشر بر پایۀ اصول علمی نشر نقد و بررسی می شود، باز این دسته از دانشجویان هستند که موضوع را ملموس می بینند. واکنش های همین دانشجویان در دوره های ویرایش از این رو به مراتب زنده تر است که از مرزهای فعالیت خود تصویر تازه تر و فراخ تری به دست می آورند. بر پایۀ تجربۀ عملی این طور به نظر می رسد که کوشش های مدرسان نشر برای برقرار ساختن رابطه های لازم میان ویرایش و نشر در ذهن دانشجویانشان در حالتی به نتیجه می رسد که دانشجویان از حداقل تجربه در نشر برخوردار باشند، وگرنه آنچه مدرسان در این باره بگویند، بحثی نظری و مجرد از واقعیت بیش نیست که چون مصداق های عملی اش را دانشجویان نمی شناسند، لاجرم نمی توانند میان نظر و عمل پل بزنند. بر پایۀ این گونه تجربه هاست که نمی توان از جامعه به طور کلی، و نیز از کسانی که با نشر کشور همکاری دارند، اما در نشر متبحّر نیستد، انتظار داشت که این گونه مرزها را در نشر و ویرایش درست تشخیص بدهند و به رابطۀ مستقیم و غیر مستقیم ویرایش با ساختار نشر پی ببرند.

ایجاد تمایز میان ویراستاران نشر و ویراستاران کتاب، و نیز مرزهای دیگر در نشر و ویرایش، زمانی از جرگۀ متخصصان بیرون می آید و به بخش های دیگری از جامعه تسری می یابد، که نشر از ورطۀ توسعه نیافتگی رهایی یابد و به سمت توسعه حرکت کند. نشر توسعه یافته به سرمایه های کلان و به تخصّص های بسیار نیازمند است و در نتیجه ساختاری را اقتضا می کند که سرمایه، اندیشه، طرح، تخصّص بتواند در آن به گردش درآید. این ساختار اجازه نمی دهد کسی در راس ساختار نشر قرار بگیرد که نتواند میان عنصر های تشکیل دهندۀ ساختار، هماهنگی ایجاد کند. سرمایه گذار بزرگ می تواند سازمان انتشاراتی ایجاد کند، خود در راس آن قرار بگیرد، بر آن مستقیماً مدیریت کند ـ در نشر توسعه یافتۀ بسیاری از کشورهای توسعه یافته چنین ناشرانی کم نیستند ـ اما او در صورتی می تواند تشکیلات انتشارتی اش را درست بگرداند که بخش های مختلف تشکیلات او را ویراستاران نشر مدیریت کنند، ویراستارانی که هم نشر را خوب می شناسند و هم به گونه های ویرایش و انواع  شیوه های آنها تسلط دارند و خود نیز دست کم در یک حوزه تخصص دارند.

ساختار نشر و آموزش

ساختار نشر توسعه یافته ایجاب می کند آموزش و پژوهش در نشر ایجاد یا فعال شود و هر ناشری که بخواهد از گردونۀ رقابت بیرون نماند، ناگزیر است دانش فنّی خود را در زمینۀ نشر کامل تر و روزآمد تر کند. از میان تجربه های اتحادیه های ناشران در جهان، می توان تجربۀ چند کشور را به تفصیل لازم بررسی کرد تا دانسته شود ناشرانی که در نشر تخصّص نداشتند، چگونه و با کدام امکانات آموزشی به سرعت تخصّص کسب کردند. از میان تجربه های مختلف، این بنده تجربۀ اتحادیۀ ناشران کانادا را اقتصادی، صرفه جو در زمان و هزینه، هوشمندانه، حساب شده و در مجموع بسیار کارآمد یافته است. امیدوارم اتحادیۀ سراسری ناشران در ایران سرانجام روزی تشکیل شود و یکی از نخستین گام های آن بررسی و انتشار تجربه های موفق و ناموفق اتحادیه های ناشران کشورهایی باشد که در دهه های اخیر به کمک آموزش های مناسب از مرحلۀ توسعه نیافتگی گذر کرده اند.

مانع ها و محدودیت های نشر توسعه نیافته امکان نمی دهد که ویراستاران کتاب به ویراستاران نشر تبدیل شوند. ساختار چنین نشری معمولاً راه را بر پیشرفت آنها می بندد. در جامعه هایی که روند توسعۀ عمومی به سختی و  به کندی صورت می گیرد، این تبدیل هم به آسانی ممکن نیست. ایران در شمار این دسته از جامعه ها قرار نمی گیرد، زیرا از دیدگاه اقتصاد دانان و متخصصان توسعه، امکانات بالقوۀ توسعۀ آن بسیار زیاد و بسیار نیرومند است. در عین حال، نیرویی که از درون جامعه فشار می آورد تا روند توسعه سرعت بگیرد، آن قدر تاثیر گذار است که نمی توان راه را بر قدرت تاثیرگذاری اش بست. از این رو، چشم انداز آیندۀ نشر ایران  در بلند مدت، توسعه است و نشر به ناگزیر و همراه با سایر بخش های دستخوش تحوّل، ضرورتاً به سمت توسعه حرکت خواهد کرد. هر عضو یا جزوی از نشر که با روند توسعه همسو و هماهنگ نباشد، ساز و کارهای رقابتی لاجرم او را  به حاشیه می راند. ویراستاران کتاب هم اعضایی از این روند هستند که اگر دانش فنّی خود را روزآمد و توانایی های نشرویرایی را کسب نکنند، یا به حاشیه رانده می شوند، یا اگر در متن بمانند، به ناگزیر باید به وظایف محدودی تن بدهند که ناشران به آنها می سپارند. ویراستاران کتاب می توانند این پرسش تعیین کننده را با خود در میان بگذارند: آیا مایلند آنها نشر را اداره کنند، یا نشر و ناشران آنها را ؟ و مناسب ترین افراد برای مدیریت نشر های مختلف چه کسانی هستند، ویراستاران یا آنها که فقط به مدد سرمایه به نشر راه می یابند و به اتکای سرمایه می خواهند نشر را بگردانند، در حالی که از دانش فنّی لازم در این زمینه بهره مند نیستند؟

تجربه ها و مشاهدات در نشر توسعه نیافته نشان می دهد که یکی از علت های اصلی پیشرفت کند برنامه های آموزشی و پژوهشی نشر، ساختارهای سازمان های انتشاراتی است. کمتر گرداننده ای در  نشر دیده شده است که خود دانش فنّی کافی در نشر نداشته باشد، اما موجبات آموزش بیشتر یا برنامه های بازآموزی ویراستاران یا اعضای فنّی تر خود را فراهم بیاورد. چند ناشر موفق در نشر ایران که دانش فنّی خود را از راه تجربۀ عملی مدام ارتقا داده اند، نشرشان از رهگذر این تجربه ها بهره برده است، و آنها برای همکارانشان امکان ارتقا فراهم کرده اند، اما این دسته از نمونه های استثنایی به شمار می آیند. ویژگی های مشترک این سنخ ناشران اگر درست شناسایی و بررسی شود، البته الگویی از آن به دست می آید که اتحادیۀ ناشران بر اساس آن می تواند با برگزاری برنامه های آموزشی، در بخشی از نشر کشور تحوّل ایجاد کند. اما نشر به این دسته از ناشران موفق محدود نمی شود. آسیب پذیری متوجه آن بخش از نشر است که تحولات و تغییرات زمان را در نیافته است، دگرگونی در روندها، رویکردها و گفتمان ها را نمی بیند، تاثیر فنّ آوری ها را بر روند و ساختار نشر تشخیص نمی دهد، با بخش های دیگر دستخوش توسعۀ جامعه همراه و همپا نمی شود. انقراضی که چند بار در تاریخ نشر ایران، از عصر قاجار تا همین سال های اخیر، بخشی از ناشران را به ورطۀ خود فروکشید، همان ناشرانی که تحولات را به موقع درنیافتند و خود را با آنها سازگار نکردند، این بار به سراغ اینها هم خواهد آمد. برگزاری دوره های توجیهی، نشست های سخنرانی، برگزاری دوره های کوتاه، ساده و کم خرج از سوی اتحادیۀ ناشران می تواند بخشی از نشر و اعضای آنها را از دام انقراض برهاند. به سبب سرعت تحولات در سال های اخیر، اقدام فوری تر در این زمینه ضرورت دارد. هر نشر با سابقه ای که با تحولات همپا شود، به تداوم بخشیدن به سنت و غنی تر کردن آن یاری رسانده است.

بن بست در نشر فقط به سود  ناشران اندک شماری است که بتوانند با بازار ثابتی به حیات خود ادامه دهند. نشر، بنا به سرشتش، گسترۀ آفرینش ها، پژوهش ها، نوآوری ها، عرصه گشایی ها، راه یابی ها و برقرار کردن پیوند میان گذشته و اکنون و آینده است. این گستره با رشد و توسعه تحقّق می یابد و رشد و توسعۀ نشر بدون ناشران کارآفرین و بازار گشا و ویراستاران نشر امکان پذیر نیست. رشد و توسعۀ نشر با ناشرانی از آن دست آغاز می شود که نیروهای درونی و بالقوۀ نشر را درک و تکاپوهای خود را با آنها هماهنگ کنند. همین ناشران هستند که به ویراستاران نشر نیازمندند و فرق آنها را با ویراستاران کتاب تشخیص می دهند. ویراستاران طرفدار رشد و توسعه هم با این دسته از ناشران همراه می شوند. این همراهی به سود نشر در حال تحوّل است، اما سود مشترک نیست. سود مشترک زمانی به دست می آید که همۀ کسانی که در فرایندهای تولیدی نشر شرکت، دخالت یا نقش و سهمی دارند، از پدید آورندگان گرفته تا خوانندگان، هر کدام به تناسب نقش خود، از آن رشد و توسعه سود ببرند. سود متناسب ویراستاران زمانی عاید خواهد شد که نقش آنها را نشر به آنها واگذار نکند، بلکه آنها بتوانند نقش نشر را تعیین کنند. ایفای چنین نقشی میسر نخواهد شد، مگر آنکه بخشی کافی از ویراستاران از ویراستاری کتاب به ویراستاری نشر تغییر نقش دهند. این تغییر نقش با آموزش، خودآموزی، بازآموزی، پژوهش، بررسی های تطبیقی، آشنایی با روندهای رشد و توسعه، تسلط بر جنبه های مختلف نشر و توجه به ارتباط همۀ اینها با زمینه های تاثیر گذار بر آنها امکان پذیر است.

آخرین نکتۀ مرتبط با این بحث که اشاره به آن لازم است، برنامه های آموزشی دانشگاهی برای تربیت ناشر و ویراستار است که از چندی پیش در کشورآغاز شده است. بررسی محتوای این برنامه ها نشان نمی دهد که بتوان امید بست دانش آموختگان آتی به آسانی در بازار کار کم سود و سرمایۀ نشر جذب شوند، یا از دانش و تخصّصی برخوردار باشند که بتوانند روند نشر را به سمت توسعه یافتگی سوق دهند. انتظار می رفت همین اتحادیۀ موجود ناشران با بازتاب دادن گستردۀ ضرورت ها، نیازها، وکمبودهایش، همۀ سازمان ها و افراد مرتبط با نشر و ویرایش را هشیار کند که سمت و سو و محتوای برنامه های آموزش نشر و ویرایش با چه ویژگی هایی می تواند باری را از دوش جامعه بردارد، نه اینکه بار تازه ای بر آن بگذارد. نشر ما به توافق نظری گسترده و مبتنی بر بررسی محققانه نیاز دارد تا بتواند راهبرد آیندۀ خود را تعیین کند، وگرنه به دور باطل گرفتار خواهد شد.

                                                                                                            تهران، تابستان1395         

منبع: ایرانشهر، ش3،  آذر 1395