آغاز و انجام یک فرقه

1395/9/21 ۰۷:۴۲

آذر یکی از ماه‌های پرحادثه در تاریخ معاصر ایران بوده است. اما در این میان 21 آذر، روز عجیبی است. روزی مانند 13 آبان که در تاریخ معاصر ما چند اتفاق مهم در آن به وقوع پیوسته است. اما داستان 21 آذر درباره یک حادثه است؛ حادثه‌ای که به‌طور رسمی از 21 آذر 1324 آغاز شد و در 21 آذر 1325 به پایان رسید. در این یک‌سال فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری سیدجعفر پیشه‌وری، حکومت خودمختار آذربایجان را تاسیس کرد و در پایان آن با فرار رهبران ماجرا پایان یافت. اما داستان آن یک‌سال، داستانی خواندنی و کمتر شنیده‌شده در تاریخ معاصر ایران است. تاریخی که سرنوشت آن درنهایت به دست احمد قوام‌السلطنه رقم خورد؛ مردی که محمدرضا پهلوی درباره او می‌گفت: «این مرد موقعی که رئیس‌الوزرا بود تمام کارها را بدون‌دستور من انجام می‌داد.» اما او با زیرکی سیاستی را به اجرا گذاشت که آن را سیاست «حسن‌نیت» خوانده‌اند.

        
درباره 21 آذر 1324 و 1325 و تحرکات هواداران پیشه‌وری

سجاد صداقت : آذر یکی از ماه‌های پرحادثه در تاریخ معاصر ایران بوده است. اما در این میان 21 آذر، روز عجیبی است. روزی مانند 13 آبان که در تاریخ معاصر ما چند اتفاق مهم در آن به وقوع پیوسته است. اما داستان 21 آذر درباره یک حادثه است؛ حادثه‌ای که به‌طور رسمی از 21 آذر 1324 آغاز شد و در 21 آذر 1325 به پایان رسید. در این یک‌سال فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری سیدجعفر پیشه‌وری، حکومت خودمختار آذربایجان را تاسیس کرد و در پایان آن با فرار رهبران ماجرا پایان یافت. اما داستان آن یک‌سال، داستانی خواندنی و کمتر شنیده‌شده در تاریخ معاصر ایران است. تاریخی که سرنوشت آن درنهایت به دست احمد قوام‌السلطنه رقم خورد؛ مردی که محمدرضا پهلوی درباره او می‌گفت: «این مرد موقعی که رئیس‌الوزرا بود تمام کارها را بدون‌دستور من انجام می‌داد.» اما او با زیرکی سیاستی را به اجرا گذاشت که آن را سیاست «حسن‌نیت» خوانده‌اند.

 تاسیس فرقه دموکرات آذربایجان
فرقه دموکرات آذربایجان، درحالی که هنوز سازمان‌های حزب توده ایران در سراسر آذربایجان فعالیت می‌کردند، بی‌اطلاع رهبران حزب توده ایران و حتی بدون جلب‌نظر موافق آنها پس از ملاقات سیدجعفر پیشه‌وری با میرجعفر باقراف رئیس‌جمهور آذربایجان شوروی در باکو، با صلاحدید دولت شوروی و پشتیبانی و مساعدت مادی و معنوی ماموران آن دولت در آذربایجان تشکیل شد. پیشه‌وری که در دوران رضاشاه به مدت 11سال طعم زندان و تبعید را چشیده بود، در مهر ۱۳۲۰ در جلسه موسسان حزب توده شرکت کرد و جزء رهبران اولیه حزب انتخاب شد و به همراه ایرج اسکندری اولین مرامنامه حزب را نوشت ولی به علت اختلاف با سایر اعضا، از حزب توده فاصله گرفت و در خرداد ۱۳۲۲ انتشار روزنامه «آژیر» را در تهران آغاز کرد. در انتخابات مجلس چهاردهم از حوزه تبریز انتخاب شد ولی در ۲۳ تیر ۱۳۲۳ اعتبارنامه‌اش به دلیل کمونیست بودن وی رد شد.
اما مشکل بزرگ در این میان در جای دیگری بود. به‌تدریج سران فرقه به این نتیجه رسیدند که وجود دو حزب - حزب توده و فرقه دموکرات - در آذربایجان به صلاح نیست. از سوی دیگر رهبران فرقه دموکرات می‌اندیشیدند که «حزب توده ایران بنا به مرامنامه خود حزبی است پارلمانتاریستی و برای انجام انقلاب و تحول اجتماعی از آن کاری ساخته نیست. حال آن‌که فرقه دموکرات آذربایجان وظیفه انجام انقلاب ملی - دموکراتیک را به عهده دارد.» حزب توده ایران که در برابر عمل انجام‌یافته قرار گرفته بود، اصولا با تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان و الحاق سازمان‌های خود به آن فرقه مخالفت داشت و کمیته مرکزی در این مخالفت مدتی نیز پافشاری کرد. با این حال در برابر دستور رسیده از شوروی سیاست تسلیم را در پیش گرفت و در اواخر مهر با انتشار اعلامیه‌ای فرقه دموکرات آذربایجان را دربست تایید کرد.
فرقه دموکرات آذربایجان روز دوشنبه 12 شهریور 1324 با انتشار بیانیه‌ای به دو زبان آذربایجانی و فارسی که حاوی نظرات موسسان فرقه بود، تشکیل خود را رسما اعلام کرد. فرقه در ابتدا با تاکید بر قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی به این نکته اشاره می‌کرد: «حکومت ملی از پایین، یعنی از میان خلق و براساس احتیاجات توده‌های وسیع و بر پایه خصوصیات مردمی که در ایالات و ولایات زندگی می‌کنند، بنا نهاد.» دو روز بعد نیز دوره دوم روزنامه آذربایجان به مدیریت علی شبستری و به‌عنوان ناشر فرقه منتشر شد. اولین کنگره فرقه دموکرات برای تصویب مرامنامه و برنامه روز 10 مهر 1324 تشکیل شد. فرقه دموکرات آذربایجان هدف اصلی و وظیفه اساسی خود را به دست آوردن «خودمختاری ملی ملت آذربایجان» قرار داده بود.

 اهداف حکومت خودمختار آذربایجان
با وجود تمام سخنان شیرین و شعارهای درخشانی که رهبران فرقه دموکرات در ابتدا درباره استقلال و تمامیت ایران و بسط آزادی و دموکراسی بر سراسر ایران می‌گفتند، به زعم آنان چنانچه حکومت تهران به میل و اراده خود دموکراسی و آزادی را انتخاب می‌کرد، آذربایجان در کنار وی زندگی می‌کرد وگرنه از آن جدا می‌شد و برای خود کشور «ایرلند آزادی» تشکیل می‌داد. ولی آنچه مسلم است اکثریت قاطع مردم آذربایجان، برای آزادی سراسر کشور می‌جنگیدند و خیال جدایی از ایران را نداشتند. روز 21 آذر 1324 مجلس ملی آذربایجان افتتاح شد و شروع به کار کرد و در جلسه قبل از ظهر خود پیشه‌وری را مامور تشکیل دولت ملی کرد.
اما حکومت فرقه دموکرات آذربایجان به دلیل آنچه از بین بردن تمامیت ارضی ایران بود، مورد انتقاد فراوان قرار گرفت. دکتر مصدق در نطقی پیرامون این موضوع گفت: «یک روزی در این مملکت علمدار آزادی انگلیس بود و سفارت انگلیس در این شهر حکم مسجد شده بود. امروز دولت شوروی علمدار آزادی شده... » پیشه‌وری درباره دستاویزی فرقه دموکرات به شوروی تئوری جالبی داشت: «مجاهدین صدر مشروطیت هم غیر از این سیاستی نداشتند. آنها نیز برای حفظ آزادی از سیاست خارجی استفاده کرده و با مساعدت دولتی که سیاست آن روزی با مقاصد و آرزوهای آنها جور می‌آمد به دشمن داخلی و خارجی خود فائق آمده و اصول مشروطیت را روی کار آوردند.»

 پایان کار
در این میان هرچه حکومت خودمختار آذربایجان قدرت بیشتری می‌گرفت، تکاپو در مرکز ایران برای رویارویی با آن بیشتر می‌شد. حضور احمد قوام نیز به‌عنوان نخست‌وزیر و مذاکره او با شوروی عملا ریشه حکومت خودمختار را زد. قرارداد قوام با شوروی پیرامون نفت شمال، خروج نیروهای شوروی از ایران و حکومت آذربایجان درنهایت به شکست‌های بزرگی برای شوروی منتهی شد. خروج نیروهای شوروی تحت‌فشار جهانی از ایران، راه‌های بسته برای دسترسی حکومت مرکزی به آذربایجان را باز کرد. شوروی که به نفت شمال ایران دل بسته بود، عملا حکومت فرقه دموکرات به عدم‌مقاومت در برابر حکومت مرکزی وادار کرد و باعث شد که پیشه‌وری بدون هیچ مقاومتی به باکو بگریزد. حکومت خودمختار آذربایجان سقوط کرده بود، درحالی که شوروی نه‌تنها ایران را ترک کرد بلکه هیچ‌گاه به نفت شمال ایران نیز نرسید. پانزدهمین دوره مجلس قانونگذاری ایران پس از یک دوره فترت پرحادثه در ۲۵ تیر ۱۳۲۶ افتتاح شد و کار رسمی خود را در ششم مرداد‌‌ همان سال آغاز کرد. مجلس پانزدهم به دولت ترمیم‌شده احمد قوام در ۲۲ شهریور ۱۳۲۶ رای اعتماد داد و همچنین قرارداد نفتی منعقده میان ایران و شوروی را پس از یک بحث طولانی در جلسه علنی مورخ ۲۹ مهر همان سال با اکثریت آرا مردود و باطل دانست.

منبع: فرهیختگان