مکتب نگارگری هرات / مسعود زبانران

1395/6/27 ۰۸:۴۹

معین الدین شاهرخ تیموری (۸۰۷ – ۸۵۰ ه‍. ق/۱۴۰۵–۱۴۴۷ م) نام چهارمین پسر تیمور گورکانی (۷۷۱ – ۸۰۷ ه‍. ق/۱۳۷۰–۱۴۰۵ م) و یکی از جانشین او و از بزرگترین پادشاهان تیموری است. مکتب هرات در زمان زمامداری شاهرخ در هرات پایه‌گذاری شد. این سبک در دوره سلطان حسین بایقرا پیشرفت زیادی می‌کند ، اما در سال 1507 میلادی با حملهء ازبک‌ها رشدش متوقف می‌شود.

معین الدین شاهرخ تیموری (۸۰۷ – ۸۵۰ ه‍. ق/۱۴۰۵–۱۴۴۷ م) نام چهارمین پسر تیمور گورکانی (۷۷۱ – ۸۰۷ ه‍. ق/۱۳۷۰–۱۴۰۵ م) و یکی از جانشین او و از بزرگترین پادشاهان تیموری است.

مکتب هرات در زمان زمامداری شاهرخ در هرات پایه‌گذاری شد. این سبک در دوره سلطان حسین بایقرا پیشرفت زیادی می‌کند ، اما در سال 1507 میلادی با حملهء ازبک‌ها رشدش متوقف می‌شود.

سنت کارگاهی که ره آورد ورود ایلخانان به ایران بود در این دوران نیز تداوم می یابد و کارگاه بایسنقر میرزا و سپس کارگاه سلطان حسین بایقرا مرکز فعالیت هنرمندان مکتب هرات می شود.

شاهزاده بایسنقر میرزا و پدرش شاهرخ از جمله مشوقان بزرگ سبک هنری یا مکتب هرات بودند. بایسنقر گرایش شدیدی به ماندن در هرات داشت و مورخان یکی از دلایل ماندگاری بایسنقر در هرات را ، شکوفایی حیات فرهنگی در آن شهر می‌دانند که بایسنقر می‌توانست علایق سرشار هنری و فکری خود را در آن شهر به خوبی تعقیب کند.

پس از آنکه بایسنقر از نبردِ پیروزمندانه با ترکمانان در 823 بازگشت و مولانا جعفر تبریزی ، بعدها ملقّب به جعفر بایسنقری ، استاد مسلّم خط نستعلیق و سایر استادان فن را از تبریز به همراه آورد ، هرات تبدیل به مرکز هنر خوشنویسی شد. توفیق شاهرخ در تسخیر تمامی قدرت در هرات و توجّه وی و بایسنقر به هنر، بسیاری از هنرمندان را از اقصی نقاط ایران به هرات کشاند و سبب شد که مراکز مهم پیشین اهمیت و اعتبار خود را از دست بدهد و در مرتبه‌ای نازلتر قرار گیرد.

کانون هنری بایسنقر در هرات به ‌نام دارالصنایع کتاب سازی معروف بود و کتاب‌های پدیدآمده در دوره بایسنقری شامل نفیس‌ترین مینیاتورها و استادانه‌ترین خوشنویسی‌ها هستند که به زیبایی تمام صحافی و جلدآرایی گشته‌اند.

خصوصیات :

سبک هراتی ویژگی خود را داشت. یکی از ویژگیهای آن ، وجود عناصر شرق دور بود که احتمالاً ازمبادلهء سفیر میان ایران و چین ناشی می‌شد. مشهور است که هنرمندان هرات همراه هیئتهای سیاسی به خانبالق (پکن) آمد و شد داشته‌اند ؛ یکی از آنان ، به نام غیاث الدین نقاش ، که بایسنقر او را برگزیده بود ، بعدها شرح سفر خود را نوشت که این شرح در تاریخ حافظ ابرو آمده‌ است. منتهی این عناصر چینی در دست هنرمند ایرانی رنگ و بوی ایرانی می گیرد به طوری که مکتب هرات را رهایی هنر نگارگری ایرانی از بند چینی مآبیِ دورۀ تبریزِ اول (دورۀ ایلخانان مغول) می دانند.

بازیل گری در بررسی ویژگیهای سبک هراتی ، اهمیت خاصی به تأثیر متقابل تصاویر بر یکدیگر می‌دهد که با اشارات معنی‌دار جان گرفته‌اند. او خاطرنشان می‌کند که این سَرزندگی و تحرک ، کاملاً مغایر با خشکی و بی روحی چهره‌ها در نگارگری‌های مکتب جلایری است. همچنین ، صحنه‌ها با قرارگرفتن خط افق در نزدیک لبۀ بالایی ، عمق بیشتری یافته‌اند. زمینه‌های فیروزه‌ای متمایل به آبی و سبز، رنگهای عمده در این نگارگری‌ها هستند.

از دیگر خصوصیات منحصر به فرد مکتب هرات می توان به ترکیب بندی های متقارن و غیر متقارن ، واقع گرایی در ترسیم گل و گیاه ، تنوع رنگ در قلمگیری ، غالب بودن رنگ آبی در کل تصویر، ریزه کاری در معماری ، مهارت در ترسیم طراحی اندام ، تراکم در مرکز صحنه ، نمایش چند زمانی ، استفاده از ترکیب بندی دایره اشاره کرد.

کتب :

از مهمترین آثاری که در این مکتب هنری خلق شده‌است می‌توان به شاهنامه بایسنقری اشاره کرد که در سال 1430 (میلادی) به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا (فرزند شاهرخ و نوهء تیمور گورکانی) تهیه شده‌است. این کتاب ارزشمند که شامل 22 صحنه است خوشبختانه به صورت دست نخورده در موزه کاخ گلستان موجود است.

کلیله و دمنه بایسنقری ، شاهنامه محمد جوکی ، بوستان سعدی ، خمسه نظامی ، مرقع گلشن ، دیوان میرعلیشیرنوایی و هشت بهشت از دیگر کتبی است که در دوران پادشاهی شاهرخ و سلطان حسین بایقرا در هرات تصویرسازی شد.

هنرمندان :

در دوران شاهرخ هنرمندانی چون جعفر بایسنقری ( خوشنویس) ، قوام الدین (مجلد) ، پیراحمد باغشمالی ، میر خلیل ، خواجه غیاث الدین و امیر شاهی سبزواری در کتابخانه بایسنقرمیرزا به فعالیت مشغول بودند.

بعد از مرگ شاهرخ و به سلطنت رسیدن سلطان حسین بایقرا هنرمندانی چون سلطانعلی مشهدی(خوشنویس) ، کمال ادین بهزاد ، یاری ( مذهب) ، روح الله میرک خراسانی ، حاجی محمد هروی ( محمد سیاه قلم) ، منصور و شاه مظفر در کتابخانه شاهی به تولید نسخ خطی نفیس مشغول بودند.