1395/6/3 ۱۰:۲۵
شکل گیری زیدیه به عنوان یکی از فرق شیعه به اوایل قرن دوم هجری برمی گردد. این فرقه در ابتدا توسط دو گروه از شیعیان کوفه با عنوان «جارودیه» و «بتریه» شکل گرفت. هویت این فرقه با قیام و فعالیت بر ضد حکومت جور و ظلم شکل گرفت و این مطلب سبب تلاش آنها برای خروج از سیطره حکومت مرکزی گردید. این جریان در ادامة حیات خود در مناطق شمالی ایران و جلگه های یمن به فعالیت پرداخت و در ضمن آن به گروههای فرعی مختلفی تقسیم شد. زیدیان ایران در قرن دهم به صورت رسمی به مذهب امامیه گرویدند اما در یمن تا امروز به بقای خود ادامه داده اند. در این نوشتار، نویسنده به ارائه تاریخ مختصری از جریانهای گوناگون این مذهب شیعی به همراه بیان اجمالی اعتقادات آنها پرداخته است.
اشاره
این نوشتار ترجمه مدخل «زیدیه» از دایرة المعارف اسلام (ویرایش دوم) است. نویسنده این مقاله یکی از مستشرقان معروف در زمینه کلام اسلامی و فرق و مذاهب است، اما این مطلب سبب پذیرش همة آنچه در این نوشتار آمده نمی شود. در این مقاله به اقوال ضعیفی از نظر تاریخی استناد شده است که پرداختن به آنها و نقد و بررسی آنها مجال دیگری را طلب می کند.
زیدیه یکی از فرق شیعه است که به دنبال قیام نافرجام زید بن علی بن الحسین در سال 122ق (740م) در کوفه به وجود آمد. به هنگام تدارکات قیام، تعدادی از شیعیان کوفه در اعتراض به خودداری زید از سرزنش بی قید و شرط خلفای پیش از علی(علیه السلام)، دست از حمایت او برداشتند و از برادرزاده زید، یعنی جعفر صادق(علیه السلام) به عنوان «امام» حمایت کردند. این شکاف به گونه ای تفکیک دائم شیعه به گروه تندرو و گروه معتدل، در دوران گسست دینی آنها از جماعت اهل سنت، منجر شد. زیدیه، به عنوان گروه معتدل، عموماً مسلمانان سنی را هم ردیف با کفار طبقه بندی نمی کردند. این در حالی است که آنها از نظر اعتقادی، انعطاف پذیر و جنگ طلب بودند (برخلاف گروه تندرو اما آرام امامیه) و از قیام علیه حکومت غیرقانونی اهل سنت، به عنوان یک وظیفه دینی حمایت می کردند.
1. دوره کوفیان نخستین
زیدیه در ابتدا با ادغام دو جریان از شیعیان کوفه، یعنی «جارودیه» و «بَتریه»، شکل گرفت. جارودیه به سبب نام «ابوالجارود زیاد بن منذر» به این نام معروف شده است. او یکی از یاران برادر زید، محمد باقر(علیه السلام)، بود و هنگامی که یاران زید او را تنها گذاشتند، قیام زید را دنبال کرد. جارودیه بعضی از تعالیم تندروانه محمد باقر(علیه السلام) را به درون ]اعتقادات[ زیدیه آوردند و لذا امامت سه خلیفه سابق بر علی(علیه السلام) را نپذیرفتند.
آنها بیان می کردند که علی(علیه السلام) به عنوان وارث (وصی)، توسط پیامبر(صلی الله علیه و آله) منصوب شده بود و این تلویحاً به معنای جانشینی او بود. آنها اکثریت صحابه و جماعت مسلمان را به سبب آنکه امام بر حق را ترک کرده اند، سرزنش ]لعن[ می کردند. آنها احادیث شرعی را که توسط محدثان اهل سنت منتشر شده بود تکذیب می کردند و معتقد بودند که تنها قانون دینی را خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) بیان کرده است. هرچند آنها برخلاف امامیه، صلاحیت تعلیم و آموزش دینی را منحصر در امامان نکردند، بلکه تعلیم هر عضوی از اهل بیت را که از نظر علوم دینی صلاحیت داشته باشند، پذیرفتند.
بتریه در ابتدا یکی از گروههای معتدل شیعی بود. آنها از بعضی تعالیم ]امام[ محمد باقر(علیه السلام) انتقاد می کردند و او را به عنوان «امام» نپذیرفتند. آنها علی(علیه السلام) را به عنوان افضل مسلمانان بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله) می پذیرفتند و در عین حال، امامت خلفای سابق بر او را نیز تصدیق می کردند؛ چرا که علی(علیه السلام) با آنها بیعت کرده بود. آنها به هیچ گونه علم ممتاز و ماورایی برای خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) اعتقاد نداشتند، بلکه به صحت و اعتبار علم دینی رایج در میان مسلمانان که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده بود، معتقد بودند. همچنین استفاه از دلیل جزئی (اجتهاد، قیاس) در تعیین حکم شرعی را جایز می دانستند. بتریه قسمتی از جریان عمومی محدثان کوفی بود، و از آنجا که این جریان در طول قرن سوم هجری (نهم میلادی) به اهل سنت گروید، آرا و عقاید جارودیه در میان زیدیان رایج گشت.
اگر چه اکثریت فقط فرزندان حسن و حسین(علیهما السلام) را به عنوان مدعیان شرعی امامت می شناختند، امامت شرعی در ابتدا محدود به فرزندان علی(علیه السلام) نبود. قبل از سقوط خلافت بنی امیه، کوفیان زیدی از عبدالله بن معاویه که از فرزندان جعفر طیار بود، پیروی کردند. در قرن چهارم هجری (دهم میلادی) نیز گروهی از زیدیه با عنوان «طالبیه» مشهور بودند و شایستگی همه فرزندان ابوطالب، پدر علی(علیه السلام)، را برای امامت تصدیق می کردند.
بنابر عقیده عمومی زیدیه، سه امام اول یعنی علی، حسن و حسین(علیهم السلام) به واسطه انتصاب پیامبر(صلی الله علیه و آله) به امامت رسیده اند. بعد از حسین(علیه السلام) تثبیت امامت از طریق شورش مسلحانه (خروج) و فراخوان رسمی (دعوت) برای بیعت با داوطلب صالح و حائز شرایط، صورت گرفته است. از میان صلاحیتها، دانش دینی مورد تأکید آنان است. بسیاری از امامان زیدی در سرتاسر قرون، دانشمندان و نویسندگان دینی را به بهترین شکل تربیت کرده اند. همچنین، اگر چه برخی از زیدیان متأخر نوعی مصونیت از گناه را برای سه امام اول پذیرفته اند، اما آنها عموماً مصون از گناه و اشتباه (معصوم) محسوب نشده اند.
در مسائل الهیات، کوفیان زیدی جبرگرا بودند و به شدت با قدریه و معتزله مخالفت می کردند. با این حال، مسئولیت اندک انسان در مورد اعمال خود را نیز می پذیرفتند. آنان مخالف تشبیه و تجسیم بودند، اما در مخالفت با متعزله به واقعیت داشتن صفات خدا، اذعان داشتند. آنها عقیده مخلوق بودن قرآن را نپذیرفتند، اما بر ازلی بودن آن همراه با خداوند نیز پافشاری نکردند. در برابر عقیده مرجئه، آنان بیان می کردند که افعال انسان بخشی از ایمان را تشکیل می دهد و همانند اباضیه فاسق را تحت عنوان کفر نعمت و کافر ناسپاس ـ و نه در ذیل شرک یا تکذیب خدا ـ دسته بندی کردند.
سرزمین تحت سیطره اهل سنت، منزلگاه ناسپاسی و بی ایمانی بود. این اعتقاد آنها، قیام اباضیه در برابر نظم تثبیت شده را توجیه کرد و علاوه بر آن، به آنها اجازه داد تا با دیگر مسلمانان در کمال آرامش معاشرت کنند.
از نظر فقهی، زیدیه در ابتدا بر تعالیم افراد مختلف صالح و شایسته از علویان مانند ]امام[ محمد باقر(علیه السلام)، ]امام[ جعفر صادق(علیه السلام)، زید بن علی و محمد نفس زکیه اعتماد داشتند. همچنین گاه بر ادعای مورد اجماع خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) اعتماد می کردند. در قرن سوم هجری، بر اساس تعالیم احمد بن عیسی بن زید، قاسم بن ابراهیم رسی، حسن بن یحیی بن حسین بن زید و محمد بن منصور مرادی، چهار مدرسه فقهی شکل گرفت. این مدارس را ابوعبدالله علوی (م 445ق) در اثری به نام کتاب الجامع الکافی توصیف کرده است. او در زمان خود، فرد موثقی در میان کوفیان زیدی بوده است.
قیامهای نافرجامی که کوفیان زیدی از آنها حمایت کردند، عبارت اند از: قیام محمد نفس زکیه و برادرش ابراهیم در سال 145ق؛ قیام حسین بن علی صاحب الفخ در سال 169ق؛ قیام یحیی بن عبدالله در سال 176ق؛ قیام محمد بن ابراهیم طباطبا در سال 199ق؛ قیام محمد بن قاسم صاحب الطالقان در سال 219ق و قیام یحیی بن عمر بن یحیی در سال 250ق. بعد از آن، فعالیت زیدیان با موفقیت به نواحی دوردست و کوهستانی جنوب دریای خزر و کشور یمن منتقل شد، مکانهایی که امکان فرار از نظارت حکومت مرکزی در آنها وجود داشت.
2. زیدیه در حاشیه دریای خزر
اسلام زیدی ابتدا در یک مقیاس محدود به دست رهبری شورشی علوی، یحیی بن عبدالله و یاران کوفی او، در سال 175ق در میان دیلمیان غیرمسلمان ترویج شد. اما آنچه چشمگیر و مؤثرتر بود، فعالیت مذهبی برخی مبلغان محلی از پیروان قاسم بن ابراهیم (م 246ق) در طبرستان غربی، منطقه رویان، کلار و چالوس بود. تعالیم قاسم در الهیات، مظهر انتقال از عقاید زیدیان کوفی نخستین به ضد جبرگرایی، دیدگاههای تند ضد تجسیم و تشبیه، تفکیک میان خدا و افعال شر و تأکید بر تمایز مطلق خداوند با همه خلقت بود. عقاید او هر چند با نظر متعزله معاصر خود متفاوت است، زمینه لازم را برای انتخاب الهیات معتزلی در میان پیروان متأخر خود فراهم کرد. تعالیم او در فقه، گونه ای سنت شیعی متعادل و متأخر از مدینه ارائه می کرد که کاملاً از عقیده مکتب زیدی کوفه مستقل بود.
در سال 250 هجری مردم رویان قیام کردند و از حسن بن زید حسنی که از اهالی ری بود، برای رهبری خود دعوت کردند. حسن بن زید اولین حکومت زیدی را به پایتختی آمل پایه ریزی کرد. او به صورت رسمی از آیین و فقه شیعی و اعتقادات معتزلی حمایت کرد و مشهور است که کتابهایی در فقه و امامت نیز نگاشته است. پس از او برادرش محمد جانشین او شد و تا سال 287ق حکومت کرد. هیچ یک از این دو برادر در نزد زیدیان متأخر به عنوان «امام» شناخته نشده اند و سنت تحصیلی نیز تعالیم آنها را نادیده گرفت.
بعد از سرنگونی محمد بن زید، حسن بن علی اطروش الناصر للحق حسینی که در گیلکجان و هَوسَم فعال بود و سبب تغییر کیش دیلیمانِ شمال سلسله جبال البرز و گیلکیهای شرق سفیدرود شده بود، در سال 301ق آمل را فتح کرد و حکومت زیدی را در طبرستان احیا نمود. او تا زمان مرگش در سال 304ق حکومت داشت. نوشته های بی شماری در فقه و اعتقادات از او به جای مانده است و عموماً به عنوان «امام» شناخته شده است. تعالیم او تا اندازه ای با تعالیم قاسم بن ابراهیم متفاوت بود، ولی در آرای اساسی اعتقادی با آرای قاسم شباهت داشت. اما او به طرزی جدلی، ضد معتزلی بود. او در فقه و شریعت، به سنت زیدی کوفی نزدیک تر از قاسم بود و اغلب به عقیده شیعه امامی نیز نزدیک می شد. او در باب ارث نظر فقه امامیه را پذیرفت و دیدگاه تبعیض آمیز اهل سنت درباره ارث را که با خاندان پدری منطق می شود نپذیرفت. او همچنین تحریم امامیه درباره طلاق بدعت را پذیرفت.
بعد از این، زیدیان حاشیه دریای خزر به دو جماعت و مکتب رقیب تقسیم شدند: «قاسمیه» که در طبرستان غربی، رویان و مرزهای دیلم با طبرستان غالب بودند، و «ناصریه» که در گیلان شرقی و دیلم مرکزی غالب بودند. قاسمیه ارتباط نزدیکی با خاندان قاسم داشتند. نوه او، یحیی بن حسین الهادی الی الحق، در طول حکومت محمد بن زید به آمل آمد. اما چون بعضی از همراهانش او را «امام» خطاب کردند، مورد سوءظن محمد بن زید قرار گرفت و به سرعت آنجا را ترک کرد. بعد از اینکه او حکومت زیدی را در یمن تأسیس کرد، گروههایی از زیدیان طبرستان و کلار داوطلبانه به او پیوستند. کتابهای فقهی الهادی الی الحق بلافاصله توسط قاسمیه انتخاب شد و به دست دانشمندان علوی آن دیار مورد شرح و اظهار نظر قرار گرفت. ارتباط نزدیکی میان قاسمیه و زیدیان یمن وجود داشته است. ناصریه در جست وجو و انتخاب فرزندان الناصر للحق برای رهبری می کوشیدند. به همه رهبران آنها لقب «الناصر» داده شد و آرامگاه الناصر للحق در آمل، به عنوان یک مکان زیارتی برای ناصریه، قرنها باقی ماند. اما فقط یکی از فرزندان او به نام حسین بن جعفر الناصر که در هوسم حکومت می کرد (472 ـ 432ق) به عنوان یک «امام» زیدی شناخته شده است.
در اوایل، خصومت میان دو مکتب شدید بود، تا آنکه امام ابوعبدالله بن الداعی المهدی لدین الله (م 360ق) با جدیت به ترویج این عقیده پرداخت که مبانی و آرای هر دو مکتب، به طور یکسان صحیح و معتبرند. در این منطقه اغلب علویان بدون داشتن صلاحیت کافی، برای امامت حاضر می شدند و گاهی دو یا چند نفر از آنها حمایت محلی را به طور همزمان به دست می آوردند. این شرایط سبب شده بود که زیدیان به تأیید و تصدیق یک مقام حاکم قانونی در مرتبه بعد از «امام» نیازمند باشند. آن مقام عموماً «داعی» خوانده می شد. آنها این لقب را بارها برای خود انتخاب کردند. حسن بن زید، برادرش محمد و حسن بن هاشم (جانشین الناصر للحق) همگی به لقب الداعی الی الحق دست یافتند. دیگران نیز لقب الداعی الی الرضا را اظهار می کردند. «الرضا» به امام منتظر از خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) اشاره داشت. بعضی از حاکمان علوی زیدی نیز لقب «امیر» را برگزیدند.
هر چند دو جماعت زیدی در این منطقه یکدیگر را به رسمیت شناختند، غالباً از حاکمان متفاوتی پیروی می کردند. بعد از آخرین شکست حکومت زیدی در آمل، هوسم مرکز تعلیم و تعلم ناصریه شد و جعفر بن محمد الثائر فی الله، نوه یکی از برادران الناصر للحق، محلی برای خاندان علوی بنا نهاد. هر چند حکومت آنها در هوسم غالباً توسط بازماندگان الناصر للحق و دیگران مورد تردید قرار می گرفت و به چالش کشیده می شد، آنها ادارة شهر را دائماً در اختیار داشتند. هنگامی که لاهیجان به عنوان شهر اصلی گیلان شرقی در قرن ششم هجری جایگزین هوسم شد، فرزندان الثائر فی الله برای حکومت به آنجا رفتند. در میان قاسمیه، لنگه که میان هوسم و چالوس قرار داشت، مقر چندین امام در اواخر قرن چهارم و پنجم بود. بعدها به سبب اینکه بیشتر نواحی زیدی در رویان و دیلمان تحت نظارت اسماعیلیان نزاری درآمد، بعضی از امامان قاسمی در گیلان شرقی به فعالیت پرداختند.
علوم دینی با امام احمد بن حسین المؤید بالله (م 411ق) و برادرش ابوطالب الناطق بالحق (م 424ق) در میان قاسمیه به اوج رسید. آنها در آمل متولد شدند و برای مدتی در بغداد تحصیل کردند. سپس به حلقه اطرافیان صاحب بن عباد، وزیر آل بویه و طرفدار جدی الهیات معتزلی و شیعی درآمدند و با رئیس معتزله، قاضی عبدالجبار که در ری بود نیز ارتباط داشتند. هر دو برادر کتابهای فقهی اصیل و شرحهایی بر سنت قاسمیه نوشتند. گاه المؤید بالله به عنوان مؤسس یک مکتب یعنی «مؤیدیه» محسوب شده است. آنان در الهیات عقیده مکتب معتزله بصره را که قاضی عبدالجبار ارائه کرده بود پذیرفتند. ارتباط نزدیک میان زیدیه و معتزله در این زمان، در افزایش هر چه بیشتر تمایل به علوی خواهی پیرامون مسئله امامت در عقاید معتزله، منعکس شده است. دو دانشمند و نویسنده معتزلی که از مکتب قاضی عبدالجبار بودند، ابوالقاسم سبطی و محسن بن کرامه حاکم جُشَمی (م 484ق)، دو زیدی فعال گشتند؛ به گونه ای که کتابهای بسیاری از حاکم جشمی در میان زیدیه معتبر شناخته شد. المؤید بالله رساله ای با عنوان رساله سیاسة المریدین درباره زهد و اخلاص صوفیه نوشته است. از این رساله موضع زیدیه در قبال تصوف معلوم می شود. او صوفیان متقدم (از فضیل بن عیاض تا جنید) را که بر زهد، توبه و جنبه های خالصانه ریاضتهای خود تأکید می کردند، تحسین می کند، اما از پندارهای صوفیه که موجب اشتغال آنها به فعالیتهای غیرشرعی مانند سماع و رقص می شود، انتقاد می کند.
در طول قرن ششم هجری، جریان زیدی در حاشیه دریای خزر به طور جدی افول کرد، این انحطاط تا حدی به خاطر توسعه و گسترش اسماعیلیه بود که زیدیه را در گیلان شرقی منحصر کرد تا حدی نیز به نزاع میان مدعیان علوی که منجر به دسته بندیهای مختلف می شد، ارتباط داشت. در حدود یک قرن و نیم بعد، حضور مختصر و اندکی از آنان شناخته شده است. در سال 769ق، سیدعلی کیابن امیرکیا که زیدیان تائب از او پیروی می کردند، درصدد فتح گیلان شرقی برآمد. دانشمندان زیدی لاهیجان و رانِکوه او را به عنوان «امام» تصدیق می کردند. فرزندان او تا سال 933ق علی التوالی به حکومت رسیدند تا اینکه در این سال، سلطان احمدخان به همراه بسیاری از افراد زیدی تحت فرمان خود، به شیعه امامیه تغییر مذهب داد. بقایایی از یک سنت تعلیم و تعلم زیدی در گیلان شرقی تا آن تاریخ به وسیله نسخ خطی متون زیدی که در آنجا نگاشته شده اند، تأیید می شود. این آثار در آخرین دوره، قبل از تغییر مذهب به نگارش درآمده اند.
3. زیدیه در یمن
امامت زیدی در یمن به سال 284ق توسط نوه قاسم بن ابراهیم، الهادی الی الحق، تأسیس شد او را قبایل محلی به امید فرو نشاندن خصومت میان آنها، به آن منطقه دعوت کرده بودند. البته عقاید شیعی در بخشهایی از یمن، از زمان ظهور اسلام ظاهر شده بود، اما دلیل کوچکی نیز مبنی بر فعالیت مخصوص زیدیان قبل از ورود الهادی الی الحق به آنجا وجود دارد. الهادی پایتخت خود را شهر «صَعَده» قرار داد. او و پسرانش محمد المرتضی
(م 310ق) و احمد الناصر لدین الله (م 332ق) یکی پس از دیگری به عنوان «امام» شناخته شدند. آنها در مسجد جامع آن شهر مدفون اند. صعده نیز به عنوان پایگاه مستحکم ایمان زیدی و تعالیم آن در یمن باقی ماند.
تعالیم الهادی پیرامون مباحث فقهی در دو کتاب کتاب الاحکام و کتاب المنتخب بیان شده است. تعالیم او بر عقاید جدش قاسم بن ابراهیم استوار است. با این تفاوت که الهادی دیدگاههای شیعی بیشتری اتخاذ کرده است. به عنوان مثال، او گفتن «حی علی خیر العمل» در اذان را تجویز کرد و این عقیده ای شیعی است. تعالیم او به عنوان پایه و اساس مذهب فقهی «هادویه» که تنها مذهب رسمی در میان زیدیان یمن است، باقی ماند. عقاید او در الهیات به مکتب معتزله بغداد در آن عصر نزدیک بود، اما او به موافقت خود با آنها تصریح نمی کرد. او از رأی جارودیه پیرامون «امامت» حمایت نمود و صراحتاً ابوبکر و عمر را به عنوان غاصب سرزنش کرد.
بعد از احمد الناصر لدین الله، میان فرزندان او مشاجره و نزاع رخ داد و لذا هیچ یک از آنها به عنوان «امام» شناخته نشد. امامت به دست المنصور بالله القاسم العِیانی (393 ـ 388ق) که از فرزندان عموی الهادی یعنی محمد بن قاسم بود، تجدید شد. فرزند او، المهدی لدین الله نیز به عنوان «امام» تصدیق شد (404 ـ 401ق). اما با وجود آن، صلاحیت او از نظر دانش دینی مورد تردید قرار گرفت و او نیز با مطرح کردن ادعاهای غیر واقعی مانند اینکه در رتبه و منزلت همسان پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و یا او همان مهدی منتظر است، از خودش دفاع می کرد. او در یک نبرد کشته شد، اما پیروان و خاندانش اعلام کردند که او نمرده است و باز خواهد گشت. در اثر پافشاری آنها بر این مطلب، فرقه ای به نام «حسینیه» ایجاد شد که یکی از فرزندان برادر المهدی، یعنی جعفر، رهبری آن را به عهده گرفت. آنها پایگاههای محکم کوهستانی در «شَهارَه» ساختند و مالک آنجا شدند. آنها در طول قرن پنجم هجری، اصلی ترین نیروی مخالف حکومت اسماعیلیان صُلیحی بودند.
در یک دوره مشابه، فرقه زیدی دیگری به نام «مطّرفیه» توسط مطّرف بن شهاب
(م بعد از 459ق) به وجود آمد. او با صراحت تعالیم خود را بر اساس کتب قاسم بن ابراهیم، الهادی الی الحق و دیگر امامان یمنی متقدم ارائه کرد، و به بعضی از احادیث منسوب به زید بن علی نیز ـ البته با تفسیر دلخواه خود از آنها ـ اعتماد داشت.
الهایت و جهان شناسی ارائه شده توسط او، اساساً از آموزه های معتزلی منحرف شد و این مطلب سبب در تضاد قرار گرفتن او با تعالیم معتزله بصره شد که امامان قاسمی شمال ایران از آن حمایت می کردند. مطرفیه تمایلات زاهدانه و دیندارانه متمایزی ارائه کردند. براساس عقیده «هجرت» (ضرورت مهاجرت از سرزمین ظلم و بی عدالتی) که قاسم بن ابراهیم و دیگر مراجع رسمی زیدی تعلیم می دادند، آنها «اقامت گاههای مهاجران» را بنا کردند. در این مکانها برای پرداختن به اموری چون عبادت، تزکیه روح، ریاضت و آموزش اجتماع می کردند. آنان که معمولاً در قلمرو قبیله ای حمایت می شدند، نمونه ای از مراکز آموزش حفاظت شده اند که در میان زیدیان متأخر یمن متداول بود و به آنها «هجرة» گفته می شد.
مطرفیه در ابتدای تأسیس و در طول دوره صلیحیه بدون مخالفت جدی از طرف جریان اصلی زیدی گسترش یافت، اما بعد از تجدید امامت توسط احمد بن سلیمان المتوکل علی الله (566 ـ 532ق) تحت فشار روز افزونی قرار گرفت. المتوکل از وحدت زیدیه در داخل و خارج از یمن حمایت می کرد و به صورت یکسان امامان یمنی و ایرانی آنها را تأیید می نمود. او معتزلیان طرفدار شیعه را به عنوان یاران نزدیک خود پذیرفت و قاطعانه اظهار کرد که مؤسس معتزله، واصل بن عطاء، عقیده خود را از خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) گرفته بود. او از تعالیم دانشمندان زیدی ایران و یمن حمایت می کرد و زیدیانی را که در مناطق شمال ایران، روی و کوفه به تحصیل مشغول بودند، تقویت نمود. همچنین انتقال آثار دینی زیدیان حاشیه دریای خزر به یمن را تشویق نمود. قاضی جعفر بن ابی یحیی شمس الدین نقش عمده ای در این انتقال و گسترش تعالیم زیدیان ایران و معتزله ایفا کرد. المتوکل به شدت از مطرفیه و حسینیه به سبب ایجاد شکاف در وحدت زیدیه، انتقاد می کرد. امام المنصور بالله عبدالله بن حمزه (614 ـ 593ق) که حامی سرسخت عقاید معتزلی بود، با صراحت مطرفیه را «بدعت گزاران خطرناک» نامید و آنها را تحت فشار قرار داد، به گونه ای که هجرتهای آنها نیز خراب شد. این دو فرقه در طول قرن نهم هجری از بین رفتند.
با وجود آنکه سلطه اعتقادات معتزلی توسط مکتب قاضی جعفر حمایت می شد، اما مورد سؤال و تردید نیز قرار گرفت. سید حمیدان بن یحیی (در اوائل قرن ششم هجری) در چندین رساله به وضوح نشان داد که مراجع رسمی متقدم زیدی، خصوصاً قاسم بن ابراهیم و الناصر للحق، در بسیاری از موارد با معتزله اختلاف نظر داشته اند. علاوه بر این، او بعضی نوآوریهای الناصر للحق در جزئیات تعالیم خود را بدعت معرفی می کند و او را به بدعت گذاری متهم می نماید. او بدون درنظر گرفتن امامان قاسمی شمال ایران، با دلایل سست و کم اهمیتی ادعا کرد که حتی المنصور عبدالله بن حمزه نیز در واقع از عقاید معتزلی حمایت نمی کرد.
تعالیم امام المؤید بالله یحیی بن حمزه (747 ـ 719ق) که نویسنده ای فعال و پرکار بود، فقدان شور و تعصب فرقه ای و صراحت در مورد تعالیم اهل سنت را منعکس کرد. او ابوبکر، عمر و عثمان را به عنوان نخستین صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله) و همطراز با علی(علیه السلام) تحسین می کرد. همچنین عقاید معتزلی مکتب ابوالحسین بصری را که در تقابل با مکتب قاضی عبد الجبار بود، اختیار کرد و واقعیت کرامت قدیسان صوفی را تصدیق نمود. کتاب او در اخلاق دینی با نام تصفیة القلوب مِن دَرن الاوزار والذنوب تقلیدی از احیاء علوم الدین غزالی است و تا حد زیادی از گفته های صوفیان نخستین نقل کرده است. البته او به شدت از غزالی به خاطر تأیید سماع عارفانه انتقاد می کند.
گسترش آداب و فرمانهای صوفیانه در سرزمینهای جلگه ای یمن، سبب آن شد تا زیدیان گرایش خود را به تصوف دوباره بررسی کنند. موقعیت ستیزه جویانه ضدشیعی فرمانهای صوفیه سبب شد تا میان زیدیه در نامیده شدن به این عنوان ]تصوف[، اختلاف بروز کند. با این حال، مکتب تصوف زیدی به دست علی بن عبدالله بن ابی الخیر که شخص تازه واردی در تصوف کردی ]از فرقه[ شیخ الکرانی بود و مرید او ابراهیم الکَینعی، بنا نهاده شد. الکینعی در ارتباط با امام الناصر صلاح الدین محمد (793 ـ 783ق) بود و آمادگی داشت تا اجتماعات صوفی و هجره ها را در سرتاسر یمن شمالی بنا کند. البته پس از این دوره، اکثریت امامان زیدی با تصوف مخالف بودند و از صوفیه به سبب ریاضتهای غیرشرعی و ادعاهای تخیلی آنها در مورد الهامات انتقاد می کردند.
بدنامی تصوف در دوره امام المنصور قاسم بن محمد (1029 ـ 1006ق) که بنیان گذار امامت خاندان قاسمی بود، به اوج خود رسید. صوفیان در این زمان «بدعت گذار» معرفی شدند. مجادلات ضد صوفیانه المنصور تا حدودی به این دلیل تحریک شده بود که فرمانهای صوفیه حامی قدرتمندی برای ترکان عثمانی مقیم یمن بود و المنصور در نبردی بی رحمانه علیه آنها جنگیده بود. او صوفیه را با اسماعیلیه مقایسه می کرد؛ کسانی که دشمنان بزرگ زیدیه در طول زمان بودند و او آنها را «باطنیه» می خواند؛ کسانی که اساس تفکر آنها از آیینهای زرتشت و مزدک اخذ شده است. المنصور، ابن عربی را به شدت سرزنش می کرد و از او با عنوان «رئیس حلولیه» یاد می کرد. او با تصریح به دیدگاه جارودیه در باب امامت، از بنیان شیعی زیدیه حمایت کرد و با الهام از دیدگاه حمیدان، بر تفاوتهای میان تعالیم زیدی و معتزلی تأکید ورزید. البته او به این مطلب اذعان داشت که زیدیه و معتزله در اعتقادات مبنایی خود توافق دارند. او بر این باور بود که امامان نخستین تعالیم خود را به چند چیز منحصر کرده اند: آنچه می تواند حتماً توسط عقل ثابت شود، متن بدون ابهام قرآن و سنتی که عموماً پذیرفته شده است. آنها از معتزله در آرای پیچیده و خیال بافیهای نامعقول پیروی نکرده اند. فرزندان المنصور تا از بین رفتن امامت در سال 1382ق در یمن حکومت کردند. امامان متأخر با وجود آنکه هنوز لقب «امام» را برای خود به کار می بردند، اما بر اساس سلسله خانوادگی حکومت می کردند. این در حالی بود که جانشینان متقدم در همان سنت زیدی مردم را تعلیم می دادند.
از آنجا که امامان زیدی ادارة پرجمعیت ترین و مرفه ترین زمینهای جلگه ای یمن را در دست داشتند، مصلحت را چنین دانستند که عقاید اکثریت پیروان آنها با عقاید دینی ]رایج[ منطبق شود. بنابراین آنها به حمایت از مکتب جدید اهل سنت پرداختند که اولین بار از تعالیم سیدمحمد بن ابراهیم الوزیر (م 840ق) حاصل شده بود. ابن الوزیر عضو یکی از خانواده های علوی دانشمند و زیدی معروف بود و مجموعه احادیث شرعی اهل سنت را بدون هیچ شرطی معتبر شناخته بود. بر این اساس، او به طور حساب شده از عقیده مکتب اهل سنت دفاع می کرد و در اثر مفصل خود به نام العواصم والقواصم فی الذب عن سنة ابی القاسم به نقد عقاید زیدی پرداخت. با وجود این، او اصرار داشت که به هیچ مکتبی از اهل سنت نپیوسته است، بلکه به سادگی اجتهاد مستقل و عمیق را به کار گرفته است. صالح بن مهدی المَقبَلی (م 1108ق)، محمد بن اسماعیل الامیر (م 1182ق) و محمد بن علی الشوکانی (م 1250ق) از دانشمندان و نویسندگان مکتب او هستند. شوکانی در حکومت چندین امام مفتی و قاضی بود. او قاطعانه در نوشته های خود به زیدیان سنتی حمله می کرد و در جایگاه رسمی خود نیز بعضی از رهبران سرسخت آنها را مورد آزار و اذیت قرار داد. او موقعیت خاصی در جهان اهل سنت یافت و توسط آنان به رسمیت شناخته شد. وی یکی از پایه ریزان تجددگرایی (مدرنیسم) اسلامی محسوب می شود
آنچه به عنوان فقه هادوی زیدی در جمهوری یمن معتبر شناخته شده است، بنابر آنچه در کتاب الازهار فی فقه الائمة الاطهار و شرح آن توسط محمد بن یحیی بن المرتضی (م 840ق) بیان شده، نزدیک به فقه شافعی است. با وجود این، مکتب فکری رسمی در یمن از مکتب جدید اهل سنت حمایت می کند و زیدیان سنتی در موضع تدافعی قرار گرفته اند.
طلوع > پاییز 1384، شماره 15 ، صفحه 177
منبع: موسسه تحقیقات و نشر معارف
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید