کُربن، موهبتی برای ایران / دکتر انشاءالله رحمتی

1395/5/27 ۰۷:۴۱

پروفسور هانری کربن، فیلسوف و ایران‌شناس نامداری است که آثار فراوانی در زمینه‌های مرتبط با ایران نگاشته که یکی از مهمترینش، «اسلام ایرانی» است که تا کنون سه مجلدش به قلم روان دکتر انشاءالله رحمتی به فارسی ترجمه شده است. کربن در این کتاب مفصل، از زاویه‌ای معنوی به ایران نگریسته و کوشیده از دل متون متنوع و جریان‌های فکری مختلفی که از دیرباز در این سرزمین وجود داشته، گزارشی از «چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی اسلامی» بدهد. او در این مسیر، از شاهنامه تا آثار متعدد شیخ اشراق و متفکران دیگر و از جمله تفسیرهای قرآن کریم را کاویده و راه تازه‌ای برای ایران‌شناسی راستین گشوده است.

پروفسور هانری کربن، فیلسوف و ایران‌شناس نامداری است که آثار فراوانی در زمینه‌های مرتبط با ایران نگاشته که یکی از مهمترینش، «اسلام ایرانی» است که تا کنون سه مجلدش به قلم روان دکتر انشاءالله رحمتی به فارسی ترجمه شده است. کربن در این کتاب مفصل، از زاویه‌ای معنوی به ایران نگریسته و کوشیده از دل متون متنوع و جریان‌های فکری مختلفی که از دیرباز در این سرزمین وجود داشته، گزارشی از «چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی اسلامی» بدهد. او در این مسیر، از شاهنامه تا آثار متعدد شیخ اشراق و متفکران دیگر و از جمله تفسیرهای قرآن کریم را کاویده و راه تازه‌ای برای ایران‌شناسی راستین گشوده است. کربن در یکی از این چهار مجلد به موضوع مهم تشیع و تصوف پرداخته؛ چرا که ایرانیان از همان صدر اسلام و حتی پیش از ورود تازیان به ایران، با اسلام آشنا شده بودند و چه به یُمن وجود صحابی نامداری همچون سلمان پارسی و چه به سبب ایرانیان یمن، تا اندازه‌ای با اهل بیت(ع) آشنا شده بودند و همین درآمدی بود برای گرایش آنان به تشیع٫ در دوازدهمین نشست تخصصی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی که در ساختمان شماره۲ انجمن برگزار شد، استاد رحمتی در سخنانی ذیل عنوان «تشیع و تصوف از دیدگاه هانری کربن» به بیان دیدگاه پروفسور کربن پرداخت که بخشهایی از آن در پی می‌آید:

هانری کربن موهبتی است که نصیب فرهنگ ما شده است. جوانبی که کمتر در یک فرد دیده می‌شود، در او به صورت یکجا مشاهده می‌شود. او به بسیاری از زبانها ـ از سنسکریت و یونانی گرفته تا آلمانی و فرانسوی و عربی و پهلوی ـ تسلط داشت، الهیات مسیحی را به‌خوبی می‌دانست و با متألهان مسیحی حشر و نشر داشت. در عین حال از جریان‌های فلسفی جدید آگاه بود؛ به طوری که اولین کسی است که هایدگر را به فرانسوی‌ها معرفی ‌کرد و کسانی مثل سارتر از طریق او با هایدگر آشنا ‌شدند. او پیش از اینکه اسلام‌شناس باشد، آلمان‌شناس مشهوری بود. او در عین اینکه متفکر معروفی است، محقق برجسته‌ای هم هست؛ یعنی صرفا گزارشگری نکرده، بلکه کار تحقیقاتی هم انجام داده است. به طوری که در ترجمه‌های فارسی و عربی‌اش با اینکه زبان مادری‌اش نیست، به‌ندرت اشتباه پیدا می‌کنیم.

وجه اصیل اسلام ایرانی

در آثار مختلف کربن به موضوع تشیع و تصوف پرداخته شده است. پروژه فکری وی همان‌طور که از نام شاهکارش برمی‌آید، پدیدارشناسی وجوه معنوی و فلسفی دیانت، اندیشه و عرفان ایران زمین است. شاید مهمترین و منسجم‌ترین بحث وی را در جلد نخست «اسلام ایرانی»، که عنوان فرعی‌اش «تشیع دوازده‌امامی» است، بتوان یافت. این کتاب را می‌توان ژرف‌ترین و همدلانه‌ترین اثری دانست که به زبان‌های اروپایی در زمینه «تشیع دوازده‌امامی» نوشته شده است. او معتقد است که حقیقت تصوف همان تشیع است و تشیع نماینده راستین معنویت اسلامی است.

به اعتقاد او تشیع منبع عرفان اسلامی است و تصوف اهل‌سنت نیز از تعالیم ائمه(ع) برگرفته شده است. در عین حال به نقد تصوف نیز می‌پردازد و قائل است که شیعیان حقیقی در طول تاریخ در سه جبهه پیکار می‌کردند: نخست پیکار با اهل ظاهر یعنی کسانی که ائمه(ع) را در حد فقها می‌دانستند (یک مذهبی فقهی در کنار چهار مذهب فقهی اهل سنت)، دوم اهل‌‌سنت، سوم صوفیان که هرچه دارند، از امامان شیعه است، اما به قول معروف دکانی در مقابل آنها بر پا کرده‌اند و در حقیقت به غصب متافیزیک دست زده‌اند و قطب را در جایگاه امام معصوم نشانده‌اند. در حالی که «تشیع» عین «طریقت» است و کسی که شیعه است، در مسیر سلوک قرار دارد و نیازی به تشکیلات صوفیانه ندارد؛ این کار به سکولارشدن تشیع می‌انجامد؛ زیرا جایگاه ائمه(ع) جایگاهی آسمانی است.

کربن ابتدا می‌کوشد تا نشان دهد که اگر اسلام را صرف شریعت بدانیم، در آن صورت، دینی مانند مسیحیت در موضعی برتر قرار می‌گیرد؛ زیرا در مسیحیت علاوه بر کتاب آسمانی، حلول لاهوت در ناسوت (تجسّد خدا در شخص عیسی مسیح(ع)) و پدیدار کلیسا نیز وجود دارد و به موجب همین‌ها، در مسیحیت رابطه انسان با خدا، یک رابطه زاهدانه، انتزاعی و یکجانبة محض نخواهد بود. این در صورتی است که ساحت معنوی اسلام نادیده گرفته شود و کل عرفان کنار گذاشته شود. اما معنویت و عرفان، جزء جداناشدنی اسلام است و با ورود آن به صحنه رقابت میان مسیحیت و اسلام، اوضاع به نفع اسلام تغییر می‌کند.

تنزیل و تأویل

دو تا از کلید واژه‌های اساسی کربن در این مقوله، دایره نبوت و دایره ولایت است که یک تفاوت اصلی بین تشیع و دیگران را بازگو می‌کند. اهل ظاهر معتقدند بعد از پیامبر اکرم(ص) و ختم نبوت، ارتباط انسان با آسمان قطع شده است و کتاب خدا کفایت می‌کند؛ زیرا همه چیز در آن بیان شده؛ اما معتقدان به دایره ولایت می‌گویند پس از پیامبر(ص)، دایره تنزیل بسته شده است، اما دایره تأویل ادامه دارد و همان‌طور که برای تنزیل نیازمند معصوم بودیم، برای تأویل هم به چنین کسانی نیازمندیم. این شخصیت که «امام» است، تنها در شیعه وجود دارد. منادیان معنویت به چنین شخصیتی قائلند و از این روی همه فرقه‌های تصوف به امام علی(ع) منتهی می‌شود.

کربن برخی آیات قرآن مانند «آیه میثاق» و «آیه امانت» را همراه با تأویل‌های آنان نزد عالمان و عارفان شیعه بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه آیاتی از این دست منشأ معنویت اسلامی بوده‌اند. علاوه بر آیات، احادیثی مانند «حدیث غربت»، احادیث ائمه درباره «تقیه»، سخنان ائمه(ع) خطاب به خواصّ یارانشان، از جمله سخنان امام علی(ع) با کمیل بن زیاد نخعی نمونه‌هایی از تعالیم معنوی امام و تربیت عارفان است. به عقیده کربن، کسانی چون سهروردی، ابن‌عربی، عطار و خرقانی با اینکه به لحاظ فقهی سنی بودند، ولی روح اندیشه‌شان شیعی بود؛ چنان که عطار در تذکره‌الاولیا، زندگینامه اولیا و عرفا را با ذکر امام صادق(ع) شروع و با ذکر امام باقر(ع) ختم می‌کند.

سهروردی

محبوب‌ترین شخصیت کربن، سهروردی و به‌خصوص کتاب «قصه الغربه الغربیة» اوست. البته این علاقه به این معنی نیست که او را از بقیه برتر می‌داند؛ چون به ابن‌سینا و ملاصدرا هم توجه دارد. محاکمه سهروردی بسیار ‌آموزنده است. او را به دادگاه کشاندند و محکوم کردند. چون می‌فهمیدند که نظریه او، یک نظریه انقلابی است. نه به معنای سیاسی یا شورشگرانه، بلکه به این معنا که یک گشودگی به انسان می‌دهد که همان تأویل است و این برای صلاح‌الدین ایوبی که باید همه را در جنگ با صلیبیون متحد می‌کرد، بسیار دشوار بود. حقیقت تشیع، معرفت نجات‌بخش است که: علم آن است که بستاند تو را.

 منبع: روزنامه اطلاعات