1395/5/20 ۱۱:۲۱
مدتی پیش از استاد نامدار فرهنگ و تاریخ ایران، دكتر ایرج افشار، تقاضا كردیم كه در باب فتوت و جوانمردی، مطلبی عنایت فرمایند تا در دفتر ویژه این موضوع منتشر نماییم. استاد مانند همیشه استقبال كردند، اما كسالت و بیماری و سپس بستری شدن ایشان در بیمارستان، مانع از این كار شد. با این حال اشارت فرمودند كه مطلب ذیل را كه در سال 1359، به مناسبت بزرگداشت شادروان استاد غلامحسین یوسفی نوشته و تدارك دیده بودند در نظر بگیریم و مورد استفاده قرار دهیم. استاد افشار، خردمند و كوشش‌گر بزرگ فرهنگ ایران‌اند و آثار فكری و قلمی ایشان فزون از شمار است. در اینجا برای یادآوری گستره و ارج خدمات ایشان، این مطلب را سرلوحه دفتر ماه قرار داده و از خداوند تبارك و تعالی برای وجود عزیز این دانشور بزرگوار طلب سلامتی و عمر طولانی داریم.
در یكی از سفرهای چند سال پیش لاهور ضمن دیدار از مجموعه نسخه‌های خطی مرحوم محمود شیرانی، دانشمند فقید پاكستانی، به رساله‌ای برخوردم كه در مجموعه شماره 4073 قرار دارد و در فهرست نسخ خطی آنجا(قسم فنون مختلف ص560) نامش آمده است. چون آن را از زمره رسالاتی یافتم كه در زمینه طبقات اهل فتوت تألیف شده است انتشار آن را مفید دانستم. پس عكس آن رساله را به مدد لطف دوست گرامی فاضل آقای محمد بشیر حسین به دست آوردم و اینك پس از چند سال كه از آن روزگار می‌گذرد آن را در این صفحات كه به نام استادی متخصص در شناخت فتوت و جوانمردی انتشار خواهد یافت به چاپ می‌رسانم.
متأسفانه در زمینه فنون عملی تألیفات مستقیم بسیار كم است. از زراعت و جواهرات گذشته ـ كه چند كتاب و رساله در آن باب از تألیف قدما هست ـ در رشته‌های دیگر آثار كمی در دست است. از این رساله آهنگری هم كه اینك چاپ می‌شود اطلاعات فنی عاید نمی‌شود ولی چون حاوی بعضی اصطلاحات فنی و آداب و رسوم آن فن است باز مفید فایده است.
می‌دانیم كه در دوران رواج آئین فتوت عده‌ای از ارباب اصناف از زمره فتیان و جوانمردان بوده‌اند و هر صنف استاد و پیری داشته.2
رساله آهنگری كه در اینجا چاپ می‌شود یكی از رسالاتی است كه ناظر بر اعمال و رفتار جوانمردان در این صنف است و از حیث مطالب و مضامین شباهت زیادی دارد به فتوت‌نامه چیت‌سازان كه آقای مرتضی صراف چاپ كرده است.3 رساله چیت‌سازان هم همانند این رساله به صورت سؤال و جواب است و بعضی از آیاتی كه نقل كرده است همان آیاتی است كه به آهنگران نیز توصیه شده است. همانطور كه در رساله چیت‌سازان چهار پیر شریعت(آدم، ابراهیم، موسی، محمد) و چهار پیر طریقت(جبرائیل، میكائیل، اسرافیل، عزرائیل) و چهار پیر حقیقت(پدر، معلم، استاد، پدر عروس) و چهار پیر معرفت(عطار، حافظ، شمس تبریزی، ملای روم) گفته شده در رساله آهنگران هم چهار پیر شریعت(همان چهار پیغمبر) و چهار پیر طریقت(خواجه محمد یسومی، علی بن موسی‌الرضا، شاه ناصور، شیخ فرید شكر گنج) و چهار پیر حقیقت(جبرائیل، میكائیل، اسرافیل، عزرائیل) و اما پنج پیرمعرفت(شاه قاسم انوار، شمس تبریز، عطار، سعدی) و چند نیم پیر برشمرده است، در رساله چیت‌سازان هم از سه «نیم‌پیر» یادشده: سلمان سرتراش، نیم پیر غسال. پیر گوركن. مشابهات دیگر هم در این دو رساله وجود دارد. مانند آنكه رساله چیت‌سازان به حضرت علی بن موسی‌الرضا نسبت داده شده است و در رساله آهنگری هم حضرت ثامن‌الأئمه یكی از چهار پیر طریقت این صنف دانسته شده است.
این رساله نه تاریخ تألیف دارد و نه تاریخ تحریر. خط نسخه از آن قرن دوازدهم هجری است. تألیف نسخه به هر حال مربوط است به بعد از شاه قاسم انوار كه وفاتش علی‌الظاهر در 873 بوده است.
و این است متن رساله‌ای كه به نام فتوت نامه آهنگران چاپ می‌شود:
بسم‌الله الرحمن الرحیم
بدان كه رساله آهنگری مهتر داود پیغامبر علیه‌السلام دوازده مثل نوشته است.
نداند كسی كه آهنگری كند تا كلی حرام است.
سؤال ـ اگر ترا پرسند فرض آهنگری چیست؟
جواب ـ اول با وضو بودن، دوم گره بستن برزمین نصب كند و گرد برگرد صفحه4 ببندد كه زخم برچشم حواشی نشینان نرسد.
سؤال ـ اگر ترا پرسند برای دم نشینی چه می‌خوانی؟
جواب ـ بگویم «بسم‌الله الرحمن الرحیم، فتبارك‌الله احسن الخالقین، الحمدلله رب العالمین»5.
سؤال ـ اگر ترا پرسند دوم پوست الورا می‌گیری چه می‌خوانی؟
جواب ـ «یوم ینفخ فی‌الصور فتأتون افواجاً».
سؤال ـ اگر ترا پرسند وقتی كه انبر را به دست می‌گیری چه می‌خوانی؟
جواب ـ بگو: «نارالله الموقده التی...».
سؤال ـ اگر ترا پرسند وقتی كه آهن را كشیده برسندان می‌نهی چه می‌خوانی؟
جواب ـ بگو: «واتبع مله ابراهیم حنیفا».
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه فتكه به دست می‌گیری چه می‌خوانی؟
جواب ـ بگو: «من الشجر الاخضر ناراً فاذا انتم منه توقدون».
سؤال ـ اگر ترا پرسند مهتر داود را چهارده كرسی می‌دانی؟
جواب ـ بگو می‌دانم. مهتر داود بن عشان بن عاربن خضربن قاعد بن هود بن یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم بن آزر داود پیغامبر علیه السلام.
سؤال ـ اگر ترا پرسند جمله شاگردان داود پیغامبر علیه السلام چند بودند؟
جواب ـ بگو سیصد و هفتاد شاگردان پیغامبر مرسل بودند.
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه نعل بندی كه كرده است؟
جواب ـ بگو خواجه داود ملائی كرده است.
[سؤال ـ اگر ترا پرسند] شمشیرگری از كه مانده است، و نعل‌گری از كه مانده است، و میخگری از كه مانده است، و مس‌گری از كه مانده است، و دم گری از كه مانده است ورم دگری(؟)6 از كه مانده است؟
جواب ـ بگو كه كاردگری از استاد سعید خرم مانده است، شمشیرگری از استاد هلال مانده است ابن محمد، وفتكه‌گری از استاد مختار مانده است، و تیرگری از استاد خواجه محمد ترمینی مانده است، و نعل‌گری از استاد سبحانقلی مانده است، و رسخت(؟) گری از استاد شمس كرمانی مانده است، و میخگری از استاد نجم‌الدین چهلتی مانده است، و قفل‌گری از استاد عبدالله مانده است، و زرگری از استاد محمدعراقی مانده است، و پتك‌گری از استاد ابوالقاسم مانده است.
بدان كه هزار استادی كه یاد كرده شده است همه از داود خلیفه‌الله مانده است تا این زمان باقی تا قیامت.
باب / در بیان آگاه شدن كار
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه چوب را در زمین دفن كردن و دم را در زمین نشاندن چه باید خواند و كدام است و كدام آیت باید خواند؟
جواب ـ بگو قوله تعالی:«تبارك‌الله احسن الخالقین، الله رب‌العالمین».
سؤال ـ اگر ترا پرسند چیلان گری7 از كه مانده است؟
جواب ـ بگو كه از استاد یوسف مانده است.
سؤال ـ اگر ترا پرسند سندان بركنده نشانی چه می‌خوانی؟
جواب ـ بگو «فغلوه8 ثم‌الجحیم صلوه، ثم فی سلسله ذرعها سبعون ذراعاً فاسلكوه. انه كان لایؤمن بالله العظیم».
سؤال ـ اگر تراپرسند كه خایسك9 برسندان می‌زنی چه می‌خوانی؟
جواب ـ بگو كه قوله تعالی: «بسم‌الله و من‌الله و توكلت علی‌الله و ما توفیقی الا بالله العلی العظیم».
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه كوره را راست سازی و در كوره كه آتش آری چه می‌خوانی؟
جواب ـ بگو كه آیت باید بخواندن: و هو بكل شئ علیم‌الذی جعل لكم من الشجر الاخضر ناراً فاذا انتم منه توقدون».
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه آهن و فولاد كه تاب گذاری چه می‌خوانی؟
جواب ـ بگو این آیت باید خواند: «وجعلنا من بین ایدیهم سداً و من خلفهم سداً فاغشینا هم فهم لایبصرون».
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه فولاد به آتش داشتن چه باید خواند؟
جواب ـ بگو كه این آیت باید خواند: «لااله الا الله الوحد القهار لااله الا الله الكریم الستار، لااله الاالله العزیز الجبار».
سؤال ـ اگر ترا پرسند دوكان راست می‌كنی چه می‌خوانی؟
جواب ـ بگو كه این باید خواند: «بسم‌الله الرحمن الرحیم و بالله بهم القائدون و یرجون بهم المطبؤن».
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه پتكه زدن 10چه می‌باید خواند؟
جواب ـ بگو كه آیت باید خواند: «والله نورالسموات و الارض».
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه انبور چیست و نام انبوره چیست و پای انبوره چیست؟
جواب ـ بر سرانبوره اهله است و مهییا، و مهییاً انبوره سهله است و پای سهله است. باز فرمودند كه سر انبوره بسم‌الله است، میان الله است و پای انبوره الحمدلله.
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه در چرخ ریگ پستر چه باید خواند؟
جواب ـ بگو كه اول چهار پیر شریعت است: اول حضرت آدم صفی‌الله دوم پیر حضرت نوح نبی‌الله، سیوم حضرت ابراهیم خلیل‌الله چهارم حضرت محمد رسول‌الله صلی‌الله علیه‌و سلم.
دیگر چهار پیر طریقت است: اول پیر تركستان خواجه محمد یسومی، دوم پیر خراسان شاه علی موسی رضا، سیوم پیر كوهستان شاه ناصور، و چهارم پیر هندوستان شیخ فرید شكرگنج.
دیگر چهار پیر حقیقت: اول پیر جبرائیل، دوم پیر میكائیل، سیوم پیر اسرافیل، چهارم پیر عزرائیل.
دیگر پنج پیر معرفت است: اول پیر شاه قاسم انوار، دوم پیر ملائی سوم شمس تبریز، چهارم پیر شیخ عطار، پنجم پیر شیخ سعدی.
.... (ناخوانا) پیر دیگر است. نیم پیرپدر، و یك پیرپدر كلان، دوم معلم سیدپیر استاد (مغشوش است)، نیم پیر پدر عروس، نیم پیر سرتراش، و نیم پیر صاحب.
تكبیرنشینی و نان‌شكنی روا نباشد. اگر تكبیر گوید روا باشد، برحمتك یا ارحم‌الراحمین.
تمت تمام شد
[جواب] ـ بگو قوله تعالی:« قالوا یا ویلنا من بعثنا من مرقدنا هذا ما وعدالرحمن و صدق‌المرسلون».
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه در كار آهنگری چند شرایط است؟
جواب ـ بگو كه دوازده شرایط است. اول پاك بودن، دوم طهارت بودن، و سیوم راست11 بودن، چهارم دستگاه استادان پاك نگاه داشتن، پنجم خلاف نگوید، ششم چراغ استادان را روشن كردن، هفتم اول و آخر به ارواح استادان و پیران تكبیر گفتن، هشتم از چهار درم یك درم به راه خدای تعالی صرف كردن، نهم پنج وقت نمازگزاران، دهم وظیفه استادان را دادن، یازدهم به روی خریدار سخن تند نگوید، دوازدهم در كار خود ثابت‌قدم بودن.
هر استادی كه اینها و مسئله‌ها و شرایط‌ها را بداند و ....(؟) داود علیه‌السلام و روحا ....(؟) پیران مقدم از وی راضی و خشنود باشند و هرچه از این كسب خورده باشد و یا پوشیده باشد ممر حلال باشد. داود خلیف?الله او را [به] خدمت درآرند.
هر استادی كه از این شرائطها و این قاعده‌ها نداند و شرایط بجا نیارد هرچه از این كسب خورده و پوشیده باشد همه حرام باشد و پیش استادان و پیران مقدم فردا [ی] قیامت شرمنده برخیزد و همه لعنت بر وی كنند12 و فردا [ی] قیامت سیاه روی برخیزد. هزار زنهار زنهار فضولی نكند و در خواندن و نگاه داشتن تقصیر نكند. غرض نصیحت كردم و رفتم.
بیت
مراد ما نصیحت بود گفتیم
حوالت با خدا كردیم و رفتیم
سؤال ـ اگر ترا پرسند كه مجموعه پیران چندست؟
جواب ـ بگو كه جمله بیست و دوپیران است.
[سؤال اگر ترا پرسند] كدام كدام است؟
پاورقی‌ها:
1 ـ تألیف محمد بشیر حسین در سه جلد، لاهور،اداره تحقیقات پاكستان، 1968 ـ 1973 میلادی. // 2 ـ برای تفصیل این مباحث به مقدمه محمدجعفر محجوب بر «فتوت‌نامه سلطانی» تألیف حسین واعظ كاشفی مراجعه شود (تهران، 1350). // 3 ـ رسائل جوانمردان مشتمل بر هفت فتوت‌نامه (تهران، 1352).
4 ـ اصل: صفا. // 5 ـ اصل: العلمین. // 6 ـ ظاهراً رویگری(؟). // 7 ـ همان كلمه است كه در تداول عامه «چلنگر» گفته می‌شود. // 8 ـ قرآن: حلوه فغلوه. // 9 ـ اصل: خابس. // 10ـ موارد دیگر «فتكه» آمده. // 11 ـ اصل: رست. // 12 ـ اصل: كند.
منبع: اطلاعات حکمت و معرفت سال دوازدهم ، شماره 1
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید