1395/5/3 ۱۱:۴۳
استاد عزیزالله عطاردی از محققان و پژوهشگرانی است که تمام فعالیت های پژوهشی خود را که بیش از شصت عنوان و بالغ بر 120 جلد کتاب و رساله است به تنهایی انجام داده و روش پژوهشی ایشان میدانی و بر اساس مشاهدات است. از سال 1340 تا 1370 در سفر به کشورهای مختلف و بازدید از مراکز فرهنگی و کتابخانههای مختلف در جستجوی منابع و مصادر گوناگون برای تحقیقات و پژوهش های خویش بود. دو کار بزرگ ایشان یکی فرهنگ خراسان و دیگری مسانید اهل بیت علیهم السلام است. همایش بزرگداشت عطاردی در سال 1385 برگزار شد و پس از آن در نشریه رایحه و نشریه محدث درباره همایش مطالبی نوشته شد.
استاد عزیزالله عطاردی از محققان و پژوهشگرانی است که تمام فعالیت های پژوهشی خود را که بیش از شصت عنوان و بالغ بر 120 جلد کتاب و رساله است به تنهایی انجام داده و روش پژوهشی ایشان میدانی و بر اساس مشاهدات است.
از سال 1340 تا 1370 در سفر به کشورهای مختلف و بازدید از مراکز فرهنگی و کتابخانههای مختلف در جستجوی منابع و مصادر گوناگون برای تحقیقات و پژوهش های خویش بود. دو کار بزرگ ایشان یکی فرهنگ خراسان و دیگری مسانید اهل بیت علیهم السلام است. همایش بزرگداشت عطاردی در سال 1385 برگزار شد و پس از آن در نشریه رایحه و نشریه محدث درباره همایش مطالبی نوشته شد.
هسته اصلی این مقالهنامه همایش بزرگداشت و دو جلد کتاب گرامینامه است. در این مقاله نامه 28 مقاله و گزارش و گفتگو و مصاحبه معرفی شده است.
1. شخصیت استاد در یک نگاه کلی
نام: عزیزاللّه نام خانوادگی: عطاردی قوچانی
محل تولد: روستای بگلر از توابع شهرستان قوچان
تاریخ تولد: 1307 ش.
دوران تحصیل: تحصیلات اولیه در همان روستای محل تولد.
سال 1325 ورود به حوزه علمیه قوچان
سال 1327 ورود به حوزه علمیه مشهد
سال 1331 ورود به تهران و ادامه تحصیل و تحقیق
سال 1342 مهاجرت به نجف و تلمذ در محضر علامه امینی و شیخ آغا بزرگ تهرانی.
- سفرهای علمی: از سال 1344 با مشرف شدن به مکه و مدینه آغاز شد و به کشورهای هند، پاکستان، افغانستان، یمن، مصر، سوریه، لبنان، انگلستان، فرانسه، بلژیک، آلمان، ترکیه، روسیه، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان سفر کرد.
- اخلاق و رفتار: سخت کوشی، همت والا، استقلال و خوداتکایی، استفاده از فرصتها، کثیر السفر، مطالعات و تحقیقات میدانی، مجالست با علما و شخصیت های علمی، آشنایی با کتابخانه های معتبر در کشورهای مختلف، ساده زیستی.
- پژوهش ها و فعالیتهای علمی: چاپ و انتشار بیش از 60 عنوان کتاب در حدود 120 جلد و تعدادی عناوین در حال چاپ، در سه موضوع اصلی: حدیث، تاریخ و جغرافیا و ادبیات.
تألیف و پژوهش: 28 عنوان؛ تصحیح و تحقیق: 9 عنوان؛ ترجمه: 9 عنوان؛ و فهرست نگاری: 3 عنوان.(2)
2. مقاله شناسی؛ مقاله شناسی و به تعبیری دیگر مقاله نامه مشتمل بر فهرست و معرفی مجموعهای از مقاله های منتشر شده درباره یک موضوع و یا یک شخصیت است. معمولاً در مقاله نامه ها یا مقاله شناسی ها، مقالات مستقل و مرتبط را میآورند.
مقالات مستقل شامل مقالاتی است که به صورت کامل و مستقل درباره آن موضوع و یا شخصیت خاص است و مقالات مرتبط مشتمل بر مقالههایی است که بخشهایی از مقاله به مناسب و جهتی در ارتباط با موضوع و یا شخصیت مقالهنامه است.
- هسته اصلی این مقاله نامه، همایش بزرگداشت استاد عطاردی است که در سال 1385 در تالار شیخ صدوق آستان حضرت عبدالعظیم حسنی برگزار شده است. به مناسبت این همایش، دو جلد کتاب گرامینامه استاد عطاردی به عنوان مجموعه آثار همایش رونمایی شد. بعلاوه در دو شماره نشریه محدث (شمارههای 2 و 3) درباره این همایش مطالب و گزارش هایی منتشر شده و شماره سیام نشریه رایحه، ویژه بزرگداشت عزیزاللّه عطاردی منتشر شده است. بنابر این مجموعه مقاله ها، گزارش ها و گفتگوهایی که در این مقاله نامه معرفی شده اند با محوریت همایش بزرگداشت عطاردی و دو جلد کتاب گرامی نامه میباشد.
- آنچه که به عنوان معرفی و توضیحات ذیل هر عنوان آمده است بیش از چکیده راهنما است و به نوعی چکیده تمام نما محسوب میشود. چرا که در این مقاله نامه تلاش بر آن بوده تا علاوه برگردآوری فهرستی از مقاله های نگاشته شده درباره و یا مرتبط با استاد عطاردی، نکات مهم از هر مقاله حتی المقدور آورده شود. بنابراین به تناسب حجم و تنوع و اهمیت مطالب ارائه شده در هر مقاله، و با حذف مطالب تکراری، توضیحاتی کم و زیاد در ذیل هر عنوان آمده است.
- یک جزوه یا کتابچه و دو گزارش به مناسبت همایش گرامی داشت منتشر شده که در این مقاله نامه در ردیف مقاله ها معرفی شده و در مقابل عنوان آن عبارت جزوه یا گزارش در داخل ][ آمده است.
- در بخش گفتگوها و مصاحبه ها نکته هایی از لابه لای مصاحبه ها و گفتگوها انتخاب و در ذیل هر عنوان گفتگو آورده شده. یادآور میشود در بیشتر این گفتگوها مطالب متنوع و مفیدی ارائه شده که علاقه مندان به متن گفتگوها مراجعه خواهند کرد.
- این مقاله نامه در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول مشتمل بر مقاله ها و گزارش ها به ترتیب الفبای عنوان تنظیم شده و در بخش دوم گفتگوها و مصاحبه ها به ترتیب الفبای نام مصاحبه شونده تنظیم شده است.
- در مجموع تعداد 28 عنوان در بخش مقاله ها و تعداد هجده عنوان در بخشی گفتگوها معرفی شده است.
- بخش سوم از جلد دوم کتاب گرامی نامه مشتمل بر تعدادی خاطره است که برخی از آنها به روش گفتگو و پرسش و پاسخ ارائه شده ولی چون اغلب پاسخ ها در قالب خاطره ها ارائه شده در این مقاله نامه آورده نشد. این گفتگوها و خاطره ها بیشتر با اعضای خانواده، بستگان، آشنایان و دوستان استاد عطاردی انجام شده است و چون مملو از مطالب متنوع و مفید درباره شخصیت علمی و بخصوص سلوک و رفتار این استاد فرهیخته میباشد و تجربه های سودمندی برای نسل جوان محقق در لابه لای این خاطره ها نهفته است، امیدوارم در فرصتی مناسب، مقاله ای بر اساس همین خاطرات تدوین نمایم تا مرا هم در معرفی این شخصیت علمی و خدمتگذار خاندان اهل بیت علیهم السلام سهمی هر چند بسیار کوچک باشد.
- نکته دیگر: آقای محمد اسفندیاری(3) از استاد عطاردی، به حق، با عنوان «مرجع تحقیق» نام برده است. بسیار شایسته است با بررسی بیشتر و دقیقتر در ابعاد مختلف زندگی ایشان و شیوه ها و روش های تحقیق و پژوهش استاد از زاویه های: تلاش برای گردآوری منابع - مجموعه سازی - تلاش برای احیای متون ارزشمند - اطلاع رسانی - و تلاش برای ساماندهی و به سامان رساندن اطلاعات یافت شده - سازماندهی با تأکید به پژوهش های میدانی و مشاهده ای، زمینه آشنایی بیشتر نسل جوان پژوهشگر و محققان نوآمده، و به خصوص دانشجویان کتابداری و مراکز اطلاع رسانی با ایشان فراهم آید. به گفته آقای محمدرضا نوراللهیان: «کارهای و خدمات علمی پژوهشی استاد بستر تحقیق را برای محققان آماده کرده و امروز، ما نیازمند پایان نامه هایی هستیم که درباره هریک از این موضوعات کار کنند»(4).
الف. مقاله ها:
1. آشنایی با ترجمه کتاب الغارات / نفیسه عطاردی
کتاب الغارات به جهت قدمت تألیف، شخصیت مؤلف، موضوع، و روایاتی که به آن پرداخته شده، دارای اهمیت است. الغارات از کهن ترین متونی است که از قرن سوم هجری به جای مانده و ما را با صدراسلام ارتباط میدهد. از نظر تألیف و نگارش و عناوین و اسلوب بسیار خوب تنظیم شده و از نظر محتوا هم بسیار متقن است. مطالب خود را از راویان مشهور اخذ کرده و رجال آن از رجال صحاحسته و مسانید معروف اهل سنت میباشد و از راویان امامیه بسیار کم استفاده شده است. وجه تسمیه الغارات؛ حملات وحشیانه و غارت و چپاول عمّال معاویه است که هدف آن ایجاد ترس و وحشت و ناامنی در دوره زمامداری امام امیرالمؤمنین (ع) بوده است که در تاریخ به غارات مشهور شد. موضوع اصلی کتاب نیز همین غارات و چپاول گریهاست.
مؤلف الغارات ثقفی است که اهل کوفه بوده و جدش، عموی مختار ثقفی است. از راویان بزرگ و مورد اطمینان معرفی شده و شمار تألیفات وی به پنجاه میرسد و تنها اثر باقی مانده از او همین کتاب الغارات است این کتاب مورد استفاده و رجوع بسیاری از دانشمندان و علمای امامیه بوده است.
نویسنده مقاله پس از معرفی مؤلف و کتاب الغارات، محتوای کتاب را توضیح داده، ماجرای ترجمه کتاب الغارات را بیان میکند. و تعلیقه ترجمه تحت عنوان فرازهایی از زندگانی و خصوصیات اعلام الغارات را که توسط مترجم اضافه شده است، به عنوان هدف مترجم (آشنایی با رجال عصر اول اسلام) اشاره کرده است.
2. اجازات روایتی مشایخ حدیثی به استاد عطاردی(5)
برخی از علماء و بزرگان برای استاد عطاردی اجازه روایت صادر کردهاند که تصویر دستخط و متن بازنویسی شده اجازات آمده است. اجازات صادر شده از علما و فقهای زیر میباشد:
- اجازه نامه علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی
- اجازه نامه آیتالله العظمی سیدمحمدهادی میلانی
- اجازه نامه آیتالله العظمی سید ابوالقاسم خویی
- اجازه نامه آیتالله العظمی سیدمحسن طباطبائی حکیم
3. استاد عطاردی و نیم قرن تلاش در عرصه نسخه های خطی(6) / علی صدرایی خویی
استاد عطاردی در عرصه نسخه های خطی در سه محور فعالیت کرده است:
1. شناسایی و فهرست نویسی مخطوطات، 2. تحقیق و تصحیح، 3. ترجمه متون کهن.
نویسنده مقاله بر همین اساس و در موضوع شناسایی و فهرست نویسی نسخه های خطی به بررسی تاریخچه فهرست نویسی در تمدن اسلامی و تقسیم بندی فهارس به عمومی، مذهبی، آثار دانشمندان و فهرست کتابخانه ها پرداخته است. روش فهرست نویسی نسخه های خطی را در دو قسمت کتابشناسی و نسخه شناسی توضیح میدهد و تلاشهای استاد عطاردی را در زمینه فهرست نویسی بر اساس دو کتاب مخطوطات فارسی در مدینه منوره (کتابخانه عارف حکمت) و سیری در کتاب خانه های هند و پاکستان (52 کتابخانه) گزارش میکند.
استاد عطاردی در ضمن گزارش از کتابخانه ها و نسخ خطی آنها مطالب مفیدی را از نسخه های خطی یادداشت و یا از گفته های دانشمندانی که با آنها ملاقات کرده، نقل کرده است. پژوهش های استاد عطاردی در تصحیح و تحقیق متون از سال 1332 با راهنمایی مرحوم علی اکبر غفاری شروع و آثار ارزشمندی را تصحیح و تحقیق کرد که در این مقاله معرفی شده است.
در موضوع ترجمه متون کهن نیز تلاش های استاد با فهرست آثار ترجمه ای ایشان بیان شده است.
4. تاج العروس، فرهنگ نامه ای سترگ / محمدعلی مهدویراد(7)
تاجالعروس در جریان فرهنگ سازی و تدوین لغت در میان میراث مکتوب لغوی، اگر کتابی یکسر بی نظیر نباشد، بی گمان کم نظیر است. دانش نامه ای سترگ و مشتمل بر دانش هایی گوناگون و آگاهی هایی سودمند در موضوعات مختلف که خود شرحی است بر القاموس المحیط فیروزآبادی. ابتدا شرح حال مؤلف تاج العروس با تأکید بر دانش اندوزی و گستره دانش وی، اساتید، شاگردان و آثار وی به صورت آمار موضوعی آمده است و پس از آن به صورت تفصیلی موضوعات مرتبط با تاج العروس را بررسی کرده است: زمان و مدت تألیف، نسخه ها و چاپ ها، شیوه تدوین، مصادر زبیدی مشتمل بر شنیداری و مکتوب، تعدّد نسخه های مصادر و شیوه زبیدی در مراجعه به آنها، خطوط کتاب ها، ارزیابی کتابها و ارزشیابی نگارندگان کتاب ها از دیدگاه زبیدی.
استاد عطاردی در ضمن پژوهش های گسترده اش درباره تاج العروس، فهرستی از منابع و مصادر زبیدی را گردآورده و آقای شلاشی نیز در کتاب الزبیدی فی کتاب تاج العروس، منابع زبیدی را استخراج کرده و نویسنده مقاله هر دو فهرست را تلفیق و با اندکی توضیحات در ذیل: فرهنگ های عمومی فرهنگ های اختصاصی (شامل: غریب ها، کتاب های نام ها و وصف ها، کتاب های نوادر و اضداد، کتاب های معرّب و دخیل)، کتاب های نحوی، کتاب های حرفی کتاب های پژوهشهای لغوی، کتاب های ادبی و منابع دیگر آورده است. ساختار کلی کتاب را در یک مقدمه، شرح خطبه فیروزآبادی، نظام کتاب و شیوه چینش مواد، شرح متن، مستدرکات مؤلف، افزودنی ها و تکمله ها، و خاتمه تقسیم بندی و توضیح میدهد.
موضوعات تاج العروس را در چهار دسته: 1. نحوی و صرفی، 2. لغوی، 3. تاریخی و جغرافیایی، 4. آگاهی های دیگر دسته بندی کرده است و در ذیل پژوهش هایی درباره تاجالعروس ماجرای استاد عطاردی و مرحوم علامهامینی را که انگیزه تحقیق و پژوهش درباره تاج العروس بوده، آورده و چهار پژوهش استاد عطاردی درباره تاجالعروس را معرفی میکند.
5. تلاشهای استاد عطاردی در عرصه نهجالبلاغه(8) / علی صدرایی خویی
نهج البلاغه اثر سترگ و بزرگی است که هزاره اول عمر خود را سپری کرده و در هزاره دوم حیات خود به سر میبرد و توجه بسیاری از اندیشمندان و محققان را به خود جلب کرده است.
اقدامات عطاردی درباره متن و شروح نهج البلاغه و موضوعات مربوط به آن در چهار محور زیر است:
1. تصحیح نهج البلاغه که براساس پنج نسخه خطی کهن صورت گرفته است. بیش از دویست نسخه خطی نهج البلاغه در کتابخانه های ایران معرفی شده است که در این مقاله 41 نسخه کهن نهج البلاغه متعلق به قرنهای پنجم تا هفتم قمری به ترتیب تاریخ کتابت معرفی شده است.
2. شروح نهج البلاغه؛ استاد عطاردی چند شرح کهن را شناسایی، تحقیق و منتشر کرده است که عبارتند از: اعلام نهج البلاغه، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، حدائق الحقائق فی فَسر دقائق افصح الخلائق، و شرحی ناشناخته از قرن هشتم
که احتمالاً از علامه حلی است.
3. دفاع از نهج البلاغه؛ در دفاع از حریم نهج البلاغه و رد شبهات مطرح شده، رساله ی گردآورندگان سخنان امیرالمؤمنین(ع) قبل از سیدرضی و رساله ی پاسخ به معاندان نهج البلاغه را نگاشته و کتاب استناد نهج البلاغه امتیازعلی خان العرشی را تعلیق و حاشیه نویسی کرده است.
4. موضوعات مرتبط؛ استاد عطاردی در موضوعات مرتبط با نهج البلاغه، کتاب های اجازات نهج البلاغه، امیرالمؤمنین و نهج البلاغه، الشریف الرضی محمدبن الحسین الموسوی، و علمای خراسان و نهج البلاغه را منتشر کرده است.
6. جغرافیای سیستان (نیمروز) / علی ملکی میانجی(9)
این نوشتار در دو بخش تنظیم شده: 1. سیمای سیستان در شناخت اجمالی تاریخ و جغرافیای منطقه سیستان 2. در معرفی کتاب جغرافیای نیمروز و مقدمه آن.
محدوده جغرافیای سیستان، وجه تسمیه نیمروز، جغرافیای طبیعی، تاریخ سیستان، جغرافیای تاریخی سیستان از موضوعاتی است که به بررسی آنها پرداخته شده است.
کتاب جغرافیای نیمروز تألیف ذوالفقار کرمانی مشهور به محلاتی از فارغ التحصیلان مدرسه دارالفنون متعلق به دوره قاجار است که استاد عطاردی نسخه ای از آن را در سفر به کتابخانه های هند و پاکستان، در کتابخانه ملافیروز یا «کاما انستیتو» به دست میآورد که احتمالاً تنها نسخه موجود میباشد با خط نستعلیق و قطع رقعی در 250 صفحه. مقدمه و متن کتاب در این مقاله معرفی شده است.
7. روایات امام جعفر صادق علیه السلام در تفسیر قرآن براساس مسندالامام الصادق علیه السلام/ سیدمحمدعلی ایازی(10)
در تفسیر و توضیح آیات قرآن، احادیث و روایات فراوانی از معصومین علیهم السلام به دست ما رسیده است و در این میان روایات از امام صادق علیه السلام در مقایسه با دیگر معصومین تعداد بیشتری را شامل میشود. در این مقاله پس از بیان اجمالی دو کتاب تفسیری منسوب به امام جعفر صادق علیه السلام روایات وارده در مسند الامام الصادق علیه السلام جلدهای 6 تا 8 را بررسی میکند. موضوع این روایات در سه بخش: جایگاه و فضیلت قرآن، علوم قرآنی، و روایاتی که در تفسیر آیات رسیده و به ترتیب سوره ها و آیه ها تنظیم شده است. روایات امام صادق علیه السلام در تفسیر قرآن براساس مسند الامام صادق(ع) در ابعاد زیر تقسیم بندی ودر ذیل هریک با ارائه نمونه هایی از روایات به بررسی پرداخته است: 1. شرح واژگان 2. شرح مفاد کلمه 3. شرح جمله و مفاد کلمه 4. زدودن شبهه و تصحیح بدفهمی نسبت به قرآن 5. تأویل آیات 6. تعیین مصداق و مصادیق 7. تبیین معارف اعتقادی 8. توجه به پیام و اهداف تربیتی و هدایتی 9. توضیح قصص قرآن 10. توجه به لایه های باطنی.
8. زندگی نامه خود نوشت / عزیزالله عطاردی قوچانی(11)
مؤلف در این زندگینامه خودنوشت به اختصار به شرح زندگی خود با تأکید بر تحصیلات و آثار علمی خود پرداخته است.
از تولد در روستای بلگر در سال 1307، تا تحصیلات در حوزه علمیه قوچان، مشهد، تهران، قم و نجف اشرف و سفرهای علمی در این نوشتار بیان شده است.
نخستین تألیف مسند عبدالعظیم الحسنی است که در ضمن تصحیح کتاب کافی و سایر کتب حدیثی، ایشان را از محدثان عالی مقام یافته اند و تصمیم به گردآوری اخبار و روایات عبدالعظیم الحسنی گرفتند.
برای تدوین فرهنگ خراسان چهل سال همت و توان خود را در جمع آوری اسناد و مدارک صرف کرده و به صدها کتابخانه در کشورهای مختلف مراجعه کرده است. هدف از تألیف این کتاب بیان موقعیت و عظمت فرهنگی و سیاسی ناحیه خراسان در دوره اسلام بوده است.
یکی از موضوعات کتاب تاریخ و فرهنگ خراسان، تحقیق و بررسی در حالات امام رضا(ع) است که بر این اساس مسندالامام الرضا(ع) تألیف شد و به دلیل استقبال علما و محققان، کار مُسندنویسی برای هر یک از امامان معصوم(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) آغاز گردید.
تحقیق درباره نهج البلاغه و دیدن نسخه های خطی متعدد در خصوص متن نهج البلاغه و نسخه هایی در موضوع شروح نهج البلاغه و تصحیح و تحقیق برخی نسخه های خطی و تهیه جزوه ها و مقالاتی در موضوع نهج البلاغه از جمله کارهای پژوهشی ایشان است.
در ترجمه کتابها تلاش کرده تا کتابی را ترجمه کند که برای عامه مردم مفید باشد.
نکاتی در موضوع تاج العروس و تهیه فهرستهای مختلف برای آن؛ تحقیق در تاریخ شیعه امامیه، لغات فارسی در حدیث و ادب، تحقیق در شاهنامه، عطاردیهای مشهور، فهرست نگاری و نسخه شناسی و راه اندازی مرکز فرهنگی خراسان بیان شده است. در مسافرت ها ابتدا از کتابخانه ها سؤال و جستجو میکند؛ و همه کارهای علمی را شخصاً انجام میدهد؛ و معتقد است کار تحقیق بسیار دشوار است و اگر کسی بخواهد یک کار مفید علمی و تحقیقی ارائه دهد باید از هفت خوان بگذرد و بر همین اساس مرکز فرهنگی خراسان سازماندهی و راه اندازی شد.
9. زندگی و آثار استاد عطاردی در نگاهی کوتاه / مهدی مهریزی(12)
در این مقاله سرگذشت مختصر استاد عطاردی بیان شده و دو جلد کتاب گرامینامه استاد عطاردی معرفی شده است.
نخستین کار منتشر شده عطاردی، استخراج غلطنامه فروع کافی است که در سال 1334 به انجام رسیده است.
مقالات ارائه شده در دو جلد کتاب گرامینامه، در موضوعات: زندگینامه، آثار حدیثی، تاریخ و جغرافیا، لغت شناسی، فهرست نگاری، مقاله های مرتبط، مصاحبه ها و خاطره ها تنظیم شده است.
10. شیوه نگارش کتاب فرهنگ خراسان / علی رفیعی علا مرودشتی(13)
کتاب فرهنگ خراسان در میان دیگر آثار مرتبط با تاریخ این منطقه و آثار مربوط به تاریخ محلی از امتیازات و ویژگی هایی برخوردار است. در این مقاله پس از توضیح و ریشه یابی علت نامگذاری این منطقه به «خراسان»، حدود جغرافیایی و حوزه های سیاسی خراسان را بیان میکند. در بحث پیشینه تاریخ نگاری خراسان برخی منابع از جمله کتاب التواریخ المحلیه لاقلیم خراسان را معرفی میکند و به بررسی شیوه های نگارش تاریخ های محلی خراسان و وجوه اشتراک و اختلاف آنها میپردازد و در این بررسی نُه اثر را به صورت مصداقی با هم مقایسه کرده است.
کتاب فرهنگ خراسان به تفصیل معرفی شده و چارچوب و شیوه نگارش این اثر توضیح داده شده است. نگارش فرهنگ خراسان از چند نظر در شیوه و روش و برخی امور دیگر با منابع پیشین تاریخ های محلی خراسان متفاوت است از جمله:
- وسعت و گستره و حجم مطالب، چینش موضوعات و مطالب، بیان مسایل جغرافیایی و تاریخی بر اساس تحقیقات میدانی، دیدن مراکز و بناهای تاریخی و اماکن از نزدیک، و اکتفا نکردن به منابع دم دستی و موجود که بیش از چهل سال به تحقیق و مطالعه پرداخته و برای به دست آوردن اطلاعات صحیح، سفرهای متعدد کرده و از مراکز و کتابخانه های زیادی بازدید و با بسیاری از شخصیت ها دیدار و گفتگو کرده است.
11. صدرالدین علی بن ناصر حسینی و نکاتی تازه درباره او / محمدکاظم رحمتی(14)
این مقاله در سه بخش تنظیم شده است: 1. بحث درباره هویت صدرالدین علی بن ناصرحسینی که از وی به عنوان نخستین شارح نهجالبلاغه در برخی منابع یاد شده است. کتاب وی اعلام نهج البلاغه است که استاد عطاردی متن آن را بر اساس دو نسخه خطی منتشر کرده است. در بخش دوم نسخه های خطی نهج البلاغه و اهمیت نسخه های کتابت شده در نیشابور بررسی شده است. در بخش سوم متن رساله ای تازه یاب از صدرالدین علی بن ناصر حسینی است که در یکی از کتب تراجم زیدیه، باقی مانده است. در ضمن بحث از نسخه های نیشابوری نهج البلاغه، موضوع نهج البلاغه به روایت عالمان زیدیه نیشابور بررسی شده است.
12. طرق در فرهنگ خراسان / مهدی مهریزی(15)
طُرُق یکی از آبادیهای متصل به شهر مشهد مقدس است که در فرهنگ خراسان به مناسبتهای مختلف از آن یاد شده است. در این مقاله مطالب و اطلاعات کتاب فرهنگ خراسان درباره طرق، سازماندهی و در ذیل موضوعات زیر آورده شده است: جغرافیای طرق و قرطبه، بناهای تاریخی و مذهبی، مساجد، شخصیت ها، طرق در کتب تاریخی و سفرنامهها، طرق و آستان قدس رضوی (کشاورزی، مزرعه دامداری، باغ).
در بخش دوم به عنوان مکمل بخش اول، طرق را در سایر منابع جستجو و مطالبی را در پنج موضوع ارائه کرده است: 1. منبع شناسی 2. موقعیت جغرافیایی 3. واژه شناسی 4. مقبره و ایوان طرق 5. طرقی در کتب تاریخی و سفرنامه ها. در این قسمت ده کتاب تاریخی و سفرنامه بررسی شده است این منابع، بجز منابعی است که استاد عطاردی در فرهنگ خراسان آورده است.
13. عروس غریب، معرفی غریب الحدیث فی تاج العروس / عبدالهادی مسعودی(16)
حدیث غریب و غریبالحدیث دو اصطلاح در علوم حدیثی هستند. فهم غریب الحدیث مانند فهم غریب القرآن تأثیر به سزایی در فهم حدیث دارد. در تمدن اسلامی موضوع واژه های غریب در سه حوزه لغت، غریب القرآن و غریب الحدیث انجام گرفته است.
در این مقاله ابتدا به اختصار کتاب تاج العروس و مؤلف آن معرفی شده است. سپس به پژوهش های استاد عطاردی درباره این کتاب اشاره کرده، شیوه کار در سه موضوع: ملاک گزینش واژه ها، چگونگی تلخیص محتوا و شیوه عرضه بررسی کرده است.
14. فرهنگ خراسان مدخلی جهت تدوین تاریخ علم ایران / نجیم فلاحتی(17)
ایرانیان در طول تاریخ منشأ خدمات ارزشمندی به جامعه علمی بشری بودهاند. بررسی تاریخ علم در ایران، بیانگر سهم واقعی ایران در بنای علم و تمدن جهانی است، بخش قابل ملاحظه ای از تاریخ علم ایران در دائرةالمعارف فرهنگ خراسان تدوین شده است.
در این مقاله با نگاهی به تاریخ ریاضیات، به اختصار بخشی از ابتکارات ریاضی دو تن از نوابغ ریاضیات در خراسان را بر اساس کتاب فرهنگ خراسان آورده، و با دیدگاه تاریخ هندسه نااقلیدسی را در اندیشه عمر خیام نیشابوری و خواجه نصیر طوسی بیان کرده است.
15. کتابشناسی سخنان امام حسین علیه السلام با مطالعه موردی درباره «مسند الامام الشهید ابی عبدالله الحسین بن علی(ع) / محمد صحتی سردرودی(18)
درباره سخنان امام حسین علیه السلام چهل و شش کتاب تألیف شده است که در مقاله ای مفصل همه این کتابها بررسی و شناسانده شده است.(19) خلاصه ای از نتایج بررسی و معرفی کتاب ها ذکر شده در مجموع چهار عنوان به نظر جامع مینماید که عبارتند از: 1. بلاغه الامام الحسین بن علی علیه السلام / سید حسین ابوسعیدة الموسوی
2. فرهنگ سخنان امام حسین(ع) / محمد دشتی
3. موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام / گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم.
4. مسند الإمام الشهید ابی عبدالله الحسین بن علی(ع) / عزیز الله عطاردی
هر چهار کتاب به تفصیل معرفی و نقد و بررسی شده است.
چاپ اول مسند امام حسین(ع) استاد عطاردی در سال 1376 در سه جلد و در مجموع 1606 صفحه به زبان عربی منتشر شده است.
این کتاب تنها مجموعهای است که تاکنون از سخنان امام حسین(ع) به عنوان مسند گردآوری شده است.
کتاب در سه فصل تنظیم شده: فصل اول بسیار مفصل و مشتمل بر جلد اول و دوم و 78 صفحه از جلد سوم است. این فصل به شرح زندگانی حضرت امام حسین(ع) از ولادت تا شهادت و مناقب و فضایل آن حضرت اختصاص دارد.
باب سیام این فصل با عنوان «باب الاخبار عن شهادته» طولانیترین باب است که در 67 صفحه نوشته شده و 131 روایت دارد.
در این باب به تفصیل از شهادت اصحاب امام حسین(ع) با دقت و ژرفاندیشی سخن گفته و به نکاتی در مقتل امام حسین(ع) توجه کرده است.
فصل دوم مشتمل بر احادیث و اخباری است که از امام حسین(ع) در توحید، امامت، مناقب، قرآن، دعا، احکام، اخلاق و آداب اسلامی روایت شده و در چهل باب تنظیم شده است.
فصل سوم در معرفی و شناسایی راویانی است که به طریق متصل یا مُرسل، از امام حسین(ع) روایت کردهاند و به ترتیبی الفبایی نام راویان مرتب شده است.
برخی مراثی و شعرهایی که در رثای امام حسین(ع) در طی چهارده قرن سروده شده، گزینش و در خاتمه کتاب، آورده شده است.
16. کتابشناسی توصیفی آثار استاد عطاردی / سلمان حبیبی(20)
استاد عطاردی در طی پنجاه سال تلاش علمی، بیش از شصت عنوان کتاب در یکصد مجلد در موضوعهای حدیث، تاریخ و جغرافیا ادبیات و فهرست نگاری، تألیف، ترجمه، تصحیح و تحقیق کرده است.
در این مقاله به معرفی و بررسی آثار تألیفی و پژوهشی (31 عنوان)، آثار ترجمه (نُه عنوان)، تصحیح و تحقیق (نُه عنوان) و آثار چاپ شده یا در دست چاپ (پانزده عنوان) پرداخته است. آثار معرفی شده به ترتیب الفبا در ذیل هر بخشی آمده است و بیشترین معرفی مربوط به فرهنگ خراسان است که در دو بخش آثار تألیفی و آثار در دست چاپ توضیح داده شده است. مسانید امامان معصوم(ع) نیز با تفصیل بیشتر و در ذیل عنوان مسند هر یک از امامان به صورت جداگانه معرفی شده است.
17. کلمات مکنونه و استاد عطاردی / ابراهیم احمدیان(21)
مرحوم فیض کاشانی در کتاب کلمات مکنونه مطالب عرفانی را از منظر خاص خود باز میکند و روش شناسی خود را در استنباط معارف دینی به بحث میگذارد. در این مقاله پس از بیان جایگاه علمی فیض کاشانی، استادان و شاگردان، به بررسی گرایش های فکری و عرفانی و اخباری فیض کاشانی پرداخته است.
استاد عطاردی کار تصحیح متون را با مرحوم علی اکبر غفاری در تصحیح کتاب تحف العقول و کتاب کافی شروع کرد و بیش از 49 جلد تصحیح و تحقیق در کارنامه علمی ایشان وجود دارد.
از گفتار مصحح در مقدمه کتاب برمیآید که ایشان با افکار و عقاید فیض کاشانی همراه و هم داستان نیست.
روش استاد عطاردی در تصحیح کتاب کلمات مکنونه بررسی شده و نویسنده مقاله، تصحیح ایشان را با دو نسخه خطی و یک نسخه چاپ سنگی مقایسه کرده و نسخه مصحّح عطاردی را به عنوان منقح ترین و استوارترین نسخه، و مرجع محققان برمیشمارد.
18. گرامیداشت استاد عطاردی برگزار شد / [گزارش]
این عنوان گزارشی است(22) از برگزاری همایش استاد عطاردی که در روز نهم آذر 1385 در تالار شیخ صدوق آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی برگزار شده است.
در این گزارش از استاد عطاردی به عنوان اولین مُسنَدنویس شیعی نام برده شده و سپس در ذیل عنوان «ستایش فرهنگ و تمدن اسلامی» چکیدهای از هفت سخنرانی ارائه شده در همایش آمده است:
1. رضا استادی: استاد عطاردی در زندگی و آثار علمی مشمول الطاف حق بوده است و دو کار عظیمی که ایشان درباره مُسندها و مشهد امام رضا(ع) انجام داده اند از مصادیق خیلی روشن احیای امر اهل بیت(ع) است.
2. مصطفی دلشاد تهرانی: هفده ویژگی شخصیت علمی استاد عطاردی؛ قدرشناسی، تواضع و فروتنی، همت والا، ادبیات انسانی و علمی، تتبع علمی، سخت کوشی، روابط انسانی، تمرکز بر یک حوزه علمی، سادگی و بی پیرایگی، جدیت و پیگیری در چاپ کتاب، استقلال شخصیتی و آزادگی، حساسیتهای دینی، استقامت، شجاعت، زمانهشناسی، عزتمندی.
3. رسول جعفریان ضمن بیان اهمیت تدوین تاریخ محلی و با اشاره به برخی تاریخهای محلی به سهم اندک شیعه در این موضوع اشاره میکند و بر همین اساس به تکریم شخصیت استاد عطاردی می پردازد که با تألیف فرهنگ خراسان، این سنت تاریخ محلی را حفظ کرده است.
4. محمدعلی مهدوی راد، تاج العروس را فرهنگ نامهای سترگ برشمرده و از این کتاب باعنوان دائرةالمعارف یاد میکند و ماجرای تحقیق بر روی این کتاب توسط استاد عطاردی را چنین نقل میکند: مرحوم علامه امینی صاحب کتاب شریف الغدیر در کتابخانه امیرالمؤمنین علیه السلام در حالی که کتاب تاج العروس در مقابلش بود به عطاردی فرمود: «عطاردی! این کتاب دریایی است از اطلاعات؛ رجال، فقه الحدیث، غریبالحدیث، جایها، مکانها، شخصیتها. ولی کسی نمیداند چه خبر است؛ چون فهرست ندارد. شما بیائید فوائد این کتاب را استخراج کنید و کتاب بسازید».
5. احمد جلالی، با تشریح کار بزرگ استاد عطاردی در باب تاریخ خراسان آن را فقط یک اثر علمی نمیداند و تأثیر این نوع کارها را در حفظ امنیت ملی و امنیت استراتژیک برمیشمارد.
6. محمد کاظم رحمان ستایش، با اشاره به شیوه مستند نگارش و بیان سابقه تاریخی آن، تلاشهای 27 ساله استاد عطاردی در نگارش و تدوین مسند یازده معصوم(ع) را بیان کرده است. هر مسُند مشتمل بر سه بخش میباشد:
اول: احادیث مربوط به زندگی و شخصیت آن معصوم(ع) دوم: احادیثی که آن معصوم در موضوعات مختلف بیان کرده اند سوم: راویانی که به صورت مستقیم از معصوم(ع) نقل حدیث کردهاند.
7. سیدمحمد خاتمی، با اشاره به تنوع و کثرت آثار استاد عطاردی یکی از جنبه های مشترک آثار ایشان را آشنایی مخاطبان این آثار با بستر فرهنگ گران سنگ اسلامی برشمرده است.
19. گرامینامه استاد عطاردی [جزوه] / مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی. تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1385
در این جزوه 28 صفحه ای که به مناسبت همایش منتشر شده است به صورت مختصر، برگزیده ای از زندگینامه عطاردی را بیان کرده و برخی از مشایخ و استادان ایشان را - که خود از مراجع بزرگ و از اساتید فقه و حدیث بوده اند - نام برده است. آثار علمی عطاردی را در سه بخش: تألیف و پژوهش، ترجمه، و تصحیح و تحقیق تنظیم و در ذیل 49 عنوان فهرست کرده است و از میان این آثار، دو اثر ایشان را تحت عنوان دو تلاش بزرگ علمی توضیح و تبیین کرده است؛ یکی: فرهنگ خراسان که کتابی جامع و فراگیر در بیان موقعیت و عظمت فرهنگی و سیاسی منطقه خراسان در دوره اسلام است و در پنج موضوع زیر تنظیم شده است: 1. شرح حال رجال 2. تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان از سال 31 ه . تاکنون. 3. جغرافیای خراسان 4. آثار تاریخی 5. فهرست آثار علمی و تألیفات علمای خراسان. دوم: مسانید ائمه علیهم السلام. نویسنده پس از چاپ مسندالامام الرضا علیه السلام تصمیم میگیرد برای هر یک از امامان معصوم(ع) کتابی به همین سبک و روش، تألیف نماید.
20. مرجع تحقیق(23): ارجنامه شیخ عزیزاللّه عطاردی / محمد اسفندیاری
مراجع تحقیق در همه رشتههای علوم دینی به جز فروع دین تحقیق میکنند، در قرآن، حدیث، تاریخ کلام، عرفان و... . مخاطب مراجع تقلید، مقلدان هستند و حاصل کارشان رساله عملیه؛ مخاطب مراجع تحقیق، محققان هستند و ثمره کارشان رساله علمیه؛ مراجع تقلید همواره قدر میبینند و مراجع تحقیق نه تنها حقشان گذارده نمیشود که مورد بی مهری هم قرار میگیرند.
در عصر حاضر شماری مرجع تحقیق از حوزه های علمیه برخاسته اند و محقق عطاردی یکی از این هاست. شاهکار محقق عطاردی، فرهنگ خراسان و مسند امامان علیهم السلام است، تحقیقات عطاردی هم کتابخانه ای بوده و هم میدانی. عطاردی گمنام ترین محقق از میان صدها محقق ایرانی است. بخشی از این گمنامی، خواست خود اوست و بخشی از نابالغی جامعه. شوپنهاور نویسندگان را به شهاب ها (تأثیر زوردگذر)، سیاره ها (تأثیر محدود) و ستارگان (تأثیر پایدار) تشبیه میکند و عطاردی یکی از این ستارگان در منظومه فرهنگی ایران و اسلام است. ندیدن او دلیل نبودن او نیست. باید سر بلند کرد تا او را دید.
اشرافیت علمی خصوصیتی است که برخی از دانشوران را احاطه میکند و عطاردی هرگز دچار اشرافیت علمی نشد.
21. معرفی کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام و نهج البلاغه / محمدرضا عطاردی(24)
کتاب شریف نهج البلاغه همیشه مورد توجه محققان و متفکران بوده است. استاد عطاردی نیز در نظر داشته تا شرحی جامع بر نهج البلاغه به زبان فارسی تدوین کند که جامع همه شروحی باشد که از عصر سیدرضی تاکنون انجام شده است. این کتاب مدخلی بر آن شرح جامع است و در سه بخش تدوین شده است: بخش اول: ولادت امیرالمؤمنین تا شهادت ایشان(ع) مشتمل بر تربیت و زندگانی نزد پیامبر(ص)، فداکاریها، مبارزات، امامت و ولایت در غدیر خم، خانه نشینی، دوران خلافت، مستند بر متون تاریخی و روایی.
بخش دوم: مناقب، فضایل و خصائص امیرمؤمنان در هفتاد عنوان برگرفته از روایت ابن دأب در کتاب اختصاص شیخ مفید(ره). بیان آیات و سوره هل اتی درباره امیرمؤمنان(ع)، صفات و ویژگیهای امیرالمؤمنین(ع) و شرح حال مختصری از کسانی که خطبه های امام علی(ع) را جمع آوری کرده اند.
بخش سوم: موضوعات مربوط به نهجالبلاغه مشتمل بر: تألیف نهجالبلاغه، خطبهها، رسایل و نامهها، سخنان قصار، همچنین گفتههای بزرگان درباره نهجالبلاغه، پاسخ به شبهات، بررسی علم غیب در نهجالبلاغه، اجازات نهجالبلاغه، معرفی شارحان، مترجمان و محققان نهجالبلاغه و نسخههای خطی نهج البلاغه متعلق به قرون پنجم و ششم.
22. موضوع و سبکشناسی آثار استاد عطاردی / محمد مرادی(25)
این نوشته بر آن است تا با بررسی آثار، تألیفات و تحقیقات عطاردی نشان دهد انگیزه نگارش ایشان چه مسئله مهم دینی یا علمی بوده و کدامین گمشده را جستجو میکرده، هر چند نیم نگاهی به آثار ایشان، بیانگر تنوع و گستره موضوعی قابل توجه است. عطاردی دائرةالمعارف سیاری است از اطلاعات اسلامی، تاریخی، و جغرافیایی.
وی بر اساس رسالت عالم دینی، بر آن بوده تا براساس دانسته هایش، معارف دینی را نشر دهد و به گوش مخاطبانش برساند و یا از آنها دفاع کند.
آثار عطاردی به لحاظ پژوهشی شامل: آثار تراثی، میراث علمی و اسلامی، تألیف و ترجمه است و به لحاظ موضوعی در حوزه های موضوعی حدیث، تاریخ، تراجم و جغرافیا، ادبیات و کلیات تقسیم پذیر است.
به لحاظ انگیزه نگارش مشتمل بر 1. احساس نیاز عمومی یا نیاز تخصصی 2. دفاع از حقیقتی و اثبات حقانیت آن است که به عنوان ادای یک وظیفه برای برآوردن نیاز علمی و پاسخ به یک پرسش و نیز حل برخی مسائل به تحقیق و نوشتن روی آورده است.
کارنامه تفصیلی فعالیتهای پژوهشی عطاردی به لحاظ موضوع شناسی در گرایش های حدیث پژوهی، تاریخ پژوهی و جغرافیانگاری ادب و فرهنگ [کلیات ]با ذکر مصادیق آثار تألیفی، ترجمه ای، تصحیح و تحقیقی متون، بیان شده است به گونه ای که همه این آثار به اسلام، رجال، تاریخ، مناطق اسلامی و فرهنگ مسلمانان مربوط است.
23. نگاهی به الرجال فی تاج العروس / محمدعلی سلطانی(26)
معجمه ای زبان عربی به لحاظ روش تنظیم و ارائه آنها به چهار گروه تقسیم میشوند: 1. روش خلیل بن احمد (مخارج حروف) 2. روش ابوعبید قاسم بن سلّام (موضوعات و معانی) 3. روش جوهری (حروف هجاء و قافیه کلمه) 4. روش برمکی (حروف الفبا). در این مقاله این چهار روش به اجمال بررسی شده و پس از معرفی مؤلف تاج العروس، ماجرای استاد عطاردی و مرحوم علامه امینی را در باب کتاب تاج العروس آورده که انگیزه پژوهش بر روی تاج العروس بوده است.
در تاج العروس شخصیت های فراوانی از مکاتب مختلف شیعه و سنی را میتوان رصد کرد. زبیدی نسبت به اهل بیت(ع) حرمت خاصی قائل بود و شرح حال آنان و سادات علوی را با تفصیل بیشتری آورده است.
24. نگاهی به زندگی و آثار استاد عزیزالله عطاردی / سلمان حبیبی(27)
در این مقاله پس از بیان سرگذشت مختصر و شخصیت علمی استاد عطاردی و ذکر اساتید و مشایخ وی، به معرفی آثار و تألیفات ایشان پرداخته است که عیناً در مقاله کتاب شناسی توصیفی آثار استاد عطاردی از همین نویسنده آمده است. مقاله کتاب شناسی در این مقاله نامه معرفی شده است.
25. نگاهی به همایش بزرگداشت استاد عطاردی [گزارش(28)]
در این گزارش چکیده ای از سخنرانی ها و مقالات ارائه شده در همایش آمده است. بخش های عمده ای از این گزارش همانند گزارشی است که در نشریه محدث، سال اول، شماره سه، با عنوان «گرامیداشت استاد عطاردی برگزار شد» آمده است و در این مقاله نامه معرفی شده است.
26. نکاتی چند درباره رافعی و کتاب التدوین / محسن معینی(29)
یکی از تواریخ محلی مهم ایران، کتاب التدوین فی اخبار قزوین تألیف عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی است که به همت استاد عطاردی در هند چاپ شده است. علامه قزوینی و محدث ارموی نیز به این کتاب توجه داشته و به آن اهمیت میدادند.
در این مقاله پس از معرفی مؤلف و تألیفات وی، به معرفی تاریخ قزوین های پیش از التدوین پرداخته است و سپس برخی از منابع رافعی برای تألیف التدوین را معرفی کرده است.
نمونه ای از احادیث مشهور در التدوین، ورود امام رضا علیه السلام به قزوین در سفر خراسان، شرح حال صحابه و تابعین وزراء، امرا و مشاهیر، محدثان فقیهان و صوفیان که در التدوین آمده است در این مقاله آورده شده، همچنین به نامهای فارسی به کار رفته در التدوین و امکنه تاریخی و قدیمی قزوین اشاره شده است.
27. نیم نگاهی به مسانید اهل بیت علیه السلام / محمدکاظم رحمان ستایش(30)
مسندنویسی به عنوان شیوه ای مهم در تدوین و نگارش حدیث به وجود آمد و بعدها تکمیل و دقیق شد و برپایه موضوعات و ابواب تنظیم گردید که به شیوه مبوّب معروف است.
در بین اهل سنت سه تعریف برای حدیث مسند آمده است و در میان حدیثپژوهان مکتب اهل بیت(ع) دو شرط، برای حدیث مسند وجود دارد:
1. اتصال سند4 2. قائل حدیث معصوم باشد.
نمونهای از احادیث مسند در مکتب اهل بیت(ع) که به طریق متصل به پیامبر(ص) اسناد داده میشود، ذکر و بررسی شده است.
تاریخچه مسندنویسی از احادیث اهل بیت(ع)، بررسی و سیر تدوین کتب مسند در میان شیعیان را با معرفی و فهرست شانزده مسند از قرن دوم تا چهارم بیان کرده و چهار مسند متأخر را نام میبرد.
هشت فایده مسندنویسی را در ذیل فوائد مسانید حدیثی اهل بیت(ع) توضیح داده است.
مسانید اهل بیت علیهالسلام تألیف عطاردی، جامعترین و آخرین مسندی است که برای احادیث اهلبیت(ع) تدوین شده است.
در هر یک از مسندهای اهلبیت(ع) سه بخش: زندگی و شخصیت معصوم(ع)، روایات معصوم(ع) و راویان معصوم(ع) با شرح حال آنها وجود دارد. برای هر مسند حدود هشتاد تا صد منبع معرفی شده است که بخشی از این منابع اختصاص به کتب لغت و رجال شیعه و سنی دارد.
گزینش روایات مسندها از بحثهای مهم در سبک مسندنویسی است و استاد عطاردی به این مهم توجه خاص داشته است.
مقایسهای آماری بین راویان مسندهای اهلبیت علیهمالسلام و راویان شیخ طوسی در کتاب رجال شیخ صورت گرفته و جدول آماری هر یک از مسندها به لحاظ تعداد جلد و تعداد روایات آورده شده است.
28. واژگان فارسی در زبان عربی: نگاهی به اللغات الفارسیة المعرجة فی تاج العروس / محمدرضا موحدی(31)
زبانشناسان معتقدند زبانها همانند فرهنگها در حال داد و ستد و ارتباط با یکدیگر و اثرپذیری و اثرگذاری بر یکدیگرند، وجود واژگان فارسی در زبان عربی با عنوان واژههای معرّب، توجه مؤلفان و لغتشناسان را به خود جلب کرده و کتابهایی در این موضوع به صورت مستقل و یا مرتبط نگاشته شده است.
کتاب عطاردی نیز در زمره همین پژوهشهاست که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و با توضیحی مختصر ذیل هر واژه وضعیت آن واژه را در منابع لغوی پیشین بیان کرده است.
نویسنده پس از معرفی مختصر مؤلف تاج العروس، گزیدهای از واژگان معرب را بر اساس پژوهش عطاردی به فارسی ترجمه و به ترتیب الفبا از واژه «الاجرّ» تا «السجیل» در این مقاله آورده است.
28. یادداشت دبیر علمی همایش / مهدی مهریزی(32)
در این یادداشت پنج نکته درباره زندگی استاد عطاردی و برنامههای همایش ارائه شده است.
از جمله خصوصیات اخلاقی و علمی استاد عطاردی: سختکوشی، استفاده از فرصتها، سفرهای فراوان، مطالعات میدانی و استقلال و خوداتکایی است. آثار استاد بیش از شصت عنوان در بیش از یکصد مجلد کتاب است که در موضوعات حدیث، تاریخ و جغرافیا، و ادبیات تألیف، ترجمه و تصحیح و تحقیق شده است.
[کتاب] گرامینامه در دو جلد مشتمل بر 25 مقاله، هشت مصاحبه و سیزده خاطره است که در شش موضوع: زندگینامه، حدیث، تاریخ و جغرافیا، لغت، فهرستنگاری و سایر مقالهها تدوین و ارائه شده است. سال شمار زندگی استاد عطاردی در دو صفحه از سال 1307 (تولد) تا سال 1385 (برگزاری همایش) ذکر شده است.
ب. گفتگوها و مصاحبه
1. گفتگو با آیتاللّه رضا استادی(33)
- دو کار عظیم که هر کدام لجنه و گروهی را میطلبد با همت و تلاش مثالزدنی ایشان انجام شده است که نام ایشان در حوزههای علمی و دانشگاهی با این دو اثر حتماً جاودانه خواهد شد: 1. مسند فاطمه زهرا(س) و مسند امامان معصوم علیهمالسلام. 2. تاریخ و جغرافیای خراسان.
سیدجلالالدین محدث ارموی از دقت و همت و پشتکار استاد آگاه بود و لذا تهیه فهرست و مفتاح تفسیر جلاءِال اذهان را به ایشان سپرد.
- از جهات علمی و اخلاق علمی که بگذریم، علاقه به اهل بیت(ع) و مکتب اهل بیت(ع) و امیرالمؤمنین(ع) به ویژه آستان قدس رضوی، صفحات زندگی ایشان را پر از نورانیت کرده است.
2. گفتگو با سیدمحمدعلی ایازی(34)
فعالیت ایشان در حوزه حدیث مرتبط با قرآن است که در واقع استخراج روایات تفسیری اهل بیت در کتاب مسانید است و من درباره روایات قرآنی و تفسیری در مسند امام صادق(ع) کار کرده ام(35).
- شاهنامه کتابی ادبی و حماسی است و به تعداد زیادی از آیات قرآن به صورت تلمیح و یا اقتباس اشاره کرده است و استاد عطاردی اشعاری را که فردوسی متأثر از آیات قرآن سروده است در مجموعه ای گردآورده است. این ماجرا نشان دهنده حساسیت ایشان در جهت کارکردن برای قرآن است.
3. گفتگو با محمدکاظم رحمان ستایش(36)
- در نگارش حدیث به لحاظ زمانی دو شیوه رایج بوده: 1. مسندنویسی که احادیث بدون در نظر گرفتن موضوع و محتوا بررسی و گردآوری میشد. 2. موضوع نویسی: تبویب و تنظیم موضوعی کتب حدیث متداول شد تا آنجا که منابع حدیثی مهم بین شیعه و اهل سنت بر اساس تبویب موضوعی تدوین شد.
برخی از مسانید بین مسندنویسی و موضوع نگاری جمع کردهاند. قدیم ترین مُسند که تبویب موضوعی را هم حفظ کرده، مُسند بقی بن مخلد است.
از فواید مسندنگاری چنین است: 1. شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در شناخت مفهوم روایات مؤثر است. 2. با مسندهای موجود میتوانیم رجال جدید که دارای روایت و از اصحاب امام هستند را بنویسیم 3. شناخت بهتر نسبت به عملکرد هر امام با توجه به اطلاعات تاریخی که در کتب تاریخی آمده است.
- از ویژگی های مسانید استاد عطاردی:
1. در سه بخش تنظیم شده: الف) تاریخ و ویژگیهای امام، ب) روایاتی که آن امام فرمودند، ج) شرح حال راویان احادیث آن امام با استفاده از منابع شیعه و اهل سنت.
2. توسعه ایشان در نقل از کتب تاریخ در مسانید.
3. اعتبار روایات ؛ نوعی گزینش در کار ایشان دیده میشود و مواردی که به وضوح غیرواقعی بودن آن معلوم است نیاورده و مطالبی را که احتمال صدق آنها وجود دارد نقل میکند.
4. خطای متعارف در مسندها درباره نقل روایات از امامانی است که کنیه مشترک دارند و آقای عطاردی در این جهت کمترین اشتباه را انجام دادهاند که به دلیل اطلاعات رجالی ایشان است.
4. گفتگو با محمدعلی رحمانی(37)
- استاد به دلیل این که همه عمرشان را صرف در تحقیق، تتبع و تألیف کردهاند کمتر در صحنه های اجتماعی بروز و ظهور داشته اند. به همین جهت چهره پرفروغ علمی و تحقیقاتی ایشان عمدتاً از لابه لای کتاب های ایشان شناخته شده است.
- در حمله مغول و چنگیز آثار بزرگی از بین رفته و در اثر گذشت زمان به فراموشی سپرده شده و ایشان خودشان را وقف احیای این تراث عظیم تشیع و اسلامی کردند. ایرانی محققی است که هم اسلام را و هم فرهنگ غنی ایرانی را و هم انواع هنر ایرانی را در قالب کتاب فرهنگ خراسان خود آوردند. ایشان در هر بخشی مسلط اند، در تفسیر و نهج البلاغه اهل نظرند. در حوادث تاریخی و در اطلاع وسیعی که از روایات و رجال دارند همه اینها را ایشان میدانند اما هیچ وقت اظهار نمیکنند. این نیاز به ریاضت نفسانی دارد. خیلی متواضع هستند و از اخلاق کریمانه ای برخوردارند. به گفته آقای عطاردی نهج البلاغه کتاب جامعی است شامل معارف اسلامی، اسرار نبوی و احکام اسلامی و هم در تبیین قواعد سیاسی.
5. گفتگو با آیتالله جعفر سبحانی(38)
- زمانی که عطاردی در هند برای تدوین کتاب وافی تحقیق میکرد سه سال به دور از خانواده، تمام دارایی هایش کاغذ و قلم بود. این آدم عاشق علم است و مبغض از دنیا.
- عشق به علم، عشق به دانش در جوهر ذات اوست. او همه چیز را در این راه میخواهد که یک نوع کمال است.
- همت والای ایشان در سفرهای متعدد و در موسوعه گسترده ای که برای خراسان تهیه کرده است، جلوه میکند.
- ایشان مسندنویسی را در شیعه رواج داد. اغلب کارهای ایشان ابتکاری است.
6. گفتگو با آیتاللّه سیدجعفر سیدان(39)
- خلق و خوی طبیعی و فطری ایشان این است که به همان زندگی ساده اکتفا بشود و از بسیاری از تجملات و امکاناتی که هست، استفاده نکند. از نظر اخلاق اجتماعی در روابط و برخورد با گروه ها و شخصیتهای مختلف کاملاً حالت اعتدال داشتند و افراط و تفریط نداشت و رضایت حق را در نظر میگرفت.
- از چیزهایی که برای حفظ و توسعه یک مکتب مفید است، جمع آوری آنچه که در ارتباط با متون آن مکتب است به صورت های مختلف، حتی گاهی اگر تکرار کار دیگران باشد ولی با مختصر تفاوتی، کار مفید است.
- مسندنویسی به این روش سبب تفکیک و پراکندگی احادیث معصومین در یک موضوع میشود، ولی با توجه به دسته بندی احادیث که مجموعه اش در اختیار همه است نه تنها مشکلی ایجاد نمیکند، مفید هم هست.
7. گفتگو با محمد عبداللهیان(40)
- ویژگی بارز استاد عطاردی قضاوت پس از مشاهده است، ایشان مرد میدان مشاهدات است؛ یعنی اگر مطلبی را بیان کند حتماً آن را مشاهده کرده است و قضاوت هایی که راجع به تاریخ اسلام و به خصوص تاریخ ایران و خراسان دارد، حاصل مشاهدات وی است. متأسفانه جامعه علمی ایران و به ویژه حوزه های علمیه به تحقیقهای میدانی و مشاهدهای و به این سبک کارکردن عادت ندارند.
8. گفتگو با عزیزالله عطاردی(41)
با عنوان مروری بر آثار استاد عطاردی در گفتگو با ایشان.
- اولین کاری که در زندگی به تنهایی شروع کردم کتاب فرهنگ خراسان بود. نقطه آغازین آن از سال 1340 در من به وجود آمد. تا سال 1370 سفرهای مختلفی را برای به دست آوردن منابع و مآخذ انجام دادم و از سال هفتاد شروع به تنظیم مطالب جمعآوری شده کردم.
برای انجام کار فرهنگ خراسان دو نکته در نظرم بود: 1. انتهایی برای آن قرار ندادم 2. مراجعه به همه کتابها اعم از چاپی و خطی را آغاز کردم.
- بین سالهای 40 تا 70 کار اصلیام فرهنگ خراسان بود ولی در سفرها، شبها از وقتم استفاده کرده کتابهای عربی را ترجمه میکردم، کار روی نهجالبلاغه و تاج العروس نیز در خلال همین سالها انجام شد.
- مجموعه مسانید اهل بیت(ع) به هفتاد جلد رسیده؛ البته درباره حضرت مهدی(عج) نمیتوان کلمه مسند را بکار برد، از ایشان به جز توقیعات، اخبار دیگری نداریم. البته در هر کدام از مسانید یک کتاب الغیبه دارد که محتوای آن اخباری است که امامان ما درباره حضرت مهدی(عج) گفتهاند.
- بنده تا امروز به تنهایی در حدود 120 جلد کتاب را چاپ کردهام چرا که معتقدم من کار خودم را خودم باید انجام بدهم و همیشه برای انتخاب موضوع کتابها و جمعآوری مطالب و تحلیل و شرح آنها آزاد بودهام، کتابهایم را خودم ویرایش و صفحهگذاری میکنم و خودم آنها را روخوانی میکنم.
9. مصاحبه با استاد عطاردی / جواد صبوحی(42)
در این مصاحبه 19 سؤال از استاد مطرح شده و ایشان در ضمن پاسخها، نکات دقیق و ظریفی را مطرح کردهاند. به برخی از این نکتهها اشاره میشود:
- شروع کار تحقیقی ایشان با مرحوم علیاکبر غفاری در چاپ کتاب شریف کافی بوده که وظیفه تهیه غلطنامه را برعهده داشت. کتابهای دیگری نیز همراه با استاد غفاری تصحیح کرده است.
- تمام سفرها با هزینه شخصی انجام شده و از راه چاپ و فروش کتاب هزینه سفرها را تأمین میکردند.
پس از مسند الامام الرضا(ع)، آیتالله میلانی ایشان را به تهیه مسندی درباره امام محمدباقر(ع) تشویق کردند و با پیشنهاد سایر دوستان کار مسندنویسی درباره هر یک از امامان معصوم انجام شد. مسند یعنی حدیثی که با سند نقل شود و کار مسندنویسی در شیعه کمتر بوده است. بیشترین وقت، صرف مسند امام امیرالمؤمنین شده که 27 جلد را شامل میشود.
10. گفتگو با استاد عطاردی / محمدرضا نوراللهیان(43)
در مراسم رونمایی از آخرین مسند از مسانید اهلبیت(ع) یعنی مسند الامام امیرالمؤمنین گفتگویی با استاد عطاردی انجام شده که در این گفتگو مطالبمفیدی ارائه شده است.
در تاریخچه مسندنویسی در شیعه و اهل سنت مطالبی ارائه شده و بیان میکند، البته ما (شیعه) در قدیم هم مسندنویسی داشتهایم ولی غالباً گم شده و از بین رفته است. در قدیم کلمه مسند بوده ولی کم کم اسامی دیگر آمده است.
- ما در این کتاب مسند امام علی(ع)، اخبار امام علی(ع) را از همه مصادر نقل کردهایم، در میان اینها احمد بن حنبل از همه منصفتر است؛ احادیث زیادی از علی(ع) نقل کرده و بسیاری از فضایل ایشان را مطرح کرده است.
- من همه کتب حدیث، سیره، تاریخ، مغازی و در واقع امهات کتبی را که در این باره در اسلام اعم از شیعه و سنی وجود دارد، دیده و از آنها نقل کردهام.
- استاد در موضوع اخبار بلدان یا تاریخهای محلی نیز مطالبی ارئه کرده و میگوید: من فهرستی دارم که 36 کتاب برای تاریخ خراسان بوده است. و نمونههایی از تاریخ بلدان را بیان میکنند.
- علت گرایش به مسندنویسی را این چنین بیان میکند: اینها همه از برکت امام رضا(ع) است، من در فکر مسندنویسی نبودم، در ضمن کار روی خراسان، کتاب مستقلی برای علی بن موسی الرضا(ع) نوشتم و یک جلد آن را به مرحوم آیتالله میلانی هدیه کردم، ایشان گفت دوست دارم در مورد امام محمدباقر(ع) نیز چنین کتابی بنویسید. کتاب بسیار خوب است و خوب تنظیم شده است، از اینجا بود که تصمیم گرفتم مسند همه امامان را بنویسم.
- یکی از کارهایی که از انجامش خیلی خوشحال شدم آن کارهایی بود که از سال 56 روی نهجالبلاغه انجام دادم. کهنترین نسخهها را پیدا کردم و متن نهجالبلاغه را برای اولین بار با قدیمترین نسخهها مقابله کردم.
استاد درباره مصادر کلمات قصار امام علی(ع) و ترجمه الغارات که حاصل سفر به کشمیر بوده نیز توضیحاتی ارائه کرده است.
11. گفتگو با نفیسه عطاردی(44)
- علماندوزی توصیه همیشگی پدرم است. ایشان میگویند: «دنیای آینده دنیای علم است و اگر میخواهید زندگی خوب و آبرومندی را داشته باشید بهتر است درس بخوانید». فضای منزل ما همیشه فضای علمی بوده است و جهتگیری ما نیز در کارهای علمی بوده است.
- ایشان پدری فوق العاده مهربان، هم برای من و هم خواهر و برادرم بودهاند. استاد با وجود اختلاف سنی زیاد با خواهرم ایشان را خوب درک میکنند.
- مادرم همیشه تلاش میکردند که مشکلی برای پدر پیش نیاید؛ چون مادر معتقد بودند که پدر به دلیل نویسنده بودن باید ذهنی آزاد داشته باشند.
12. گفتگو با محمدرضا عطایی(45)
- ایشان خیلی ساده زیست و به حداقل زندگی قانع بود. حتی برخی سفرها به افغانستان یا پاکستان را با اتوبوس یا قطار سفر میکردند.
- نمیدانم ارتباط آقای عطاردی با علامه امینی از چه تاریخی و تا چه اندازه هست فقط میدانم بیشتر ارتباطاتشان در نجف و عراق بوده است.
- مسانید اهل بیت(ع) برای علما و فقها و محدثان، بزرگترین و بهترین منبع و در اختیار همه هست. بهترین کار ایشان به نظر من این مسانید است.
- با پیشنهاد ایشان، ترجمه مسند فاطمة الزهرا را شروع کردم و تاکنون حدود نیمی از این کتاب ششصد صفحه ای ترجمه شده است.
13. گفتگو با اسماعیل فردوسیپور(46)
- حجره درسی آقای عطاردی در مدرسه شیخ عبدالحسین، حجرهای با فرشی حصیری، چراغ سه فتیلهای، و زندگی مرتاضانه بود، نه طلبهای. حجره ایشان پاتوق دوستان و فضلای خراسانی بود.
- متدین و مسلمان واقعی بود، انحراف و گرایشی به سیاستهای غلط نداشت، امام و انقلاب را قبول داشت، هیچوقت خود را به کسی یا جایی پیوند نزد، خودش را تملک کرد، روضه سیاسی شرکت نمیکرد.
- ارتباط وی با آیتالله میلانی به عنوان یک مرجع در خراسان خوب بود ولی با فلاسفه مشهد کم ارتباط بود و در جرگه محدثان مشهد حساب میشد.
- زندگی ایشان الگو و سرمشق خوبی برای طلاب جوان است. ایشان در همه شرایط، مستقل و غیروابسته بود. تملّق و خلاف عزت و زی طلبگی نداشته است.
14. گفتگو با سیدمحمود مرعشی(47)
- کارهایی که ایشان میکرد با کارهای پدر ما تقریباً همراه بود و خیلی ایشان، او را تشویق کردند و از او خواستند که شما در کتابخانه صاحب عبقات تفحص کنید. به ایشان میگفتند: آقای عطاردی! شیعه مظلوم است؛ آثار شیعه را زنده کن، هرجا کتابی میبینید عکس آن را بگیرید، بیاورید اینجا چاپ کنید.
- خیلی مورد عنایت ابوی من بوده برای بعضی کارهای تحقیقاتی از جمله ملحقات احقاق الحق به آقای عطاردی سفارش میکردند اگر کتابی یافتید در اختیار ما بگذارید، وی کتابی یافته بود؛ ابوی ما خیلی خوشحال شد و فرمود من ده تا بیست سال است دنبال این کتاب بودم. شما بجز عکس کتاب، نسخه چاپ شده را هم برایم آوردی.
- واقعاً نمونه بود، کم دیدم عصبانی شود، ندیدم به کسی توهین کند، اخلاق ایشان برای من سرمشق بود. از کار خسته نمیشد. از لحاظ علمی خیلی با حرارت است. و ایکاش عدهای از ایشان سرمشق میگرفتند.
15. گفتگو با محمدعلی مهدویراد(48)
در این گفتگو ویژگیها و خصوصیات علمی، پژوهشی، و اخلاقی زیر در مورد استاد عطاردی بیان و توضیحاتی ارائه شده است:
عطاردی، تنها در تحقیق، تألیف و نشر / قله همت و کوه استقامت / خالق آثار ارزشمند / روحانیای ساده پوش، ساده زیست و سادهگیر / محقق و پژوهشگر ناآرام / توصیه علامه امینی انگیزه عطاردی در پژوهش و پردازش تاجالعروس / پژوهش عطاردی در شاهنامه پژوهشی دقیق / کتاب القرآن بخشی ویژه در مسانید عطاردی / تلاش بدون چشمداشت / مخلص لوجه الله / شخصیتی قرآنی / مرد عبادت، تفکر، اندیشه و قلم / عبدی وقف معبود خویش.
16. گفتگو با محمدرضا نوراللهیان(49)
- عصاره تلاش ایشان در دو کار بدیع خلاصه میشود: یکی فرهنگ خراسان و دیگری مسانید اهلبیت(ع) که دائرةالمعارف هفتاد جلدی است. به برکت تلاش آقای عطاردی در مسانید، مجموعه ای از تفاسیرالائمه را داریم که به ما این امکان را میدهد که به نگرش تفسیری تک تک ائمه(ع) در ذیل باب القرآن دست یابیم و این که امام(ع) راجع به این آیه، سوره و این بحث قرآنی چه نگاهی دارند، مطلبی است که مراکز و دانشگاهها و حوزههای علمیه روی آن کار کنند.
- جامعیت و همت بلند و کمنظیر در کنار اخلاق پسندیده و خلوص برای تقرب به خدا از ویژگیهای استاد عطاردی است.
- خانه، عمر و زندگی ایشان با قرآن و حدیث سپری شده، خدمات علمی استاد در قرنهای بعد شناخته خواهد شد. امروزه ما نیازمند پایان نامه هایی هستیم که درباره هریک از این موضوعات کار کنند.
- شروح مختلفی بر شاهنامه نوشته شده است، ولی تفاوت شرح استاد عطاردی با دیگران این است که با دقت سعی میکند، نگرش ملی گرایی به صورت افراطی جلوه نکند و فردوسی و شاهنامه را از ماده اصلی مذهب شیعه اثناعشری جدا نکند.
17. گفتگو با علیرضا هزار(50)
- برای شناخت شخصیت های علمی دو معیار داریم: 1. زمان حیات 2. آثار و رفتارهای علمی. درباره آقای عطاردی هر دو معیار را با هم داریم.
- زمانی که به مناسبت کنگره حضرت عبدالعظیم حسنی قصد تدوین مسند عبدالعظیم حسنی را داشتم - کاری که بر اساس نرم افزارهای موجود به همراه دوستان قصد انجام داشتیم و استاد در دهه پنجاه به تنهایی بدون نرم افزارها و ابزارهای نوین انجام داده اند - خدمت ایشان رسیدیم. به جای اینکه بگویند ما این کار را قبلاً انجام داده ایم، گفتند: شما دستی به سر و روی این کتاب بکشید و از نو به نام خودتان چاپ کنید، از باب سماحت و بخشش علمی که داشتند فرمودند: «کار من کار گذشته بود، شما از نو کاری را انجام دهید».
- آقای عطاردی گفته اند: «از افتخارات زندگی ام این است که دو دوره کتاب بحارالانوار مرحوم مجلسی را قرائت کردم». در میان علما، دقت مجلسی در تبویب آثارش مشهود است. چه بسا دقت های علمی و روحانی علامه مجلسی این تأثیر را در ایشان داشته است.
18. گفتگو با محمد یزدی(51)
- ایشان با همت و پشتکار و وقت گذاری که داشتند نتایج خوبی هم به همراه داشته و خود به تنهایی کار مسندنویسی را انجام داده و من از استقامت ایشان تعجب کردم.
- وقتی گزارش سفرهای خارجی را میدادند، میدیدم که چه قدر سختی کشیدند در شرایطی که دسترسی به کتاب و کتابخانه مثل امروز راحت نبوده، بخصوص کتابخانه های که نسخ خطی و منحصر به فرد دارند.
- تاریخ خراسان ایشان تاریخ مفصل و جامعی است و آن چیزی که من بیشتر برایش اهمیت قائل هستم مسانید ایشان درباره ائمه (ع) است. این برای جامعه شیعه ارزش و اعتبار دارد.
منبع:
عطارد دانش (جشن نامه عزیزالله عطاردی). به کوشش و ویرایش عبدالحسین طالعی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390. ص. 65-100.
پانویس:
1) حمید سلیم گندمی: عضو هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
2) بر اساس گرامی نامه استاد عطاردی، ج 1 صص 9 - 10؛ و نشریه محدث، سال اول شماره 2، مهر و آبان 1385، ص 6 - 7.
3) اسفندیاری، محمد، گرامینامه استاد عطاردی، ج 1، صص 67 - 76.
4) رایحه، سال سوم، شماره سیام، ص 32. گفتگو با محمدرضا نوراللهیان.
5) گرامینامه ج 1، صص 58 - 65.
6) همان، ج 2، صص 525 - 555.
7) گرامینامه ج 2، صص 479 - 427.
8) گرامینامه، ج 1، صص 163 - 175.
9) گرامینامه، ج 1، صص 359 - 387.
10) همان، ج 1، صص 219 - 240؛ رایحه، ش 30، صص 34 - 38.
11) گرامینامه، ج 1، صص 19 - 45.
12) محدث، شماره 2، صص 6 - 7.
13) گرامینامه، ج 1، صص 261 - 294.
14) گرامینامه، ج 2 صص 681 - 701.
15) گرامینامه، ج 1، صص 305 - 348.
16) گرامینامه، ج 2، صص 481 - 495.
17) گرامینامه ج 1 صص 303 - 295.
18) گرامینامه ج 1 صص 217 - 200.
19) آئینه پژوهش، سال 16، شماره 6، بهمن و اسفند 84.
20) گرامینامه، ج 1، صص 77 - 130، این مقاله با اندکی اختلاف در مجله رایحه، شماره سیام، با عنوان «نگاهی به زندگی و آثار استاد عزیزالله عطاردی» نیز منتشر شده است.
21) گرامینامه، ج 1، صص 241 - 258.
22) محدث، سال اول، شماره 3، آذر و دی 1385، صص 3 - 12.
23) گرامینامه، ج 1، صص 67 - 76.
24) گرامینامه، ج 1، صص 157 - 162.
25) گرامینامه، ج 1، صص 131 - 154.
26) گرامینامه، ج 2، صص 513 - 521.
27) رایحه، سال سوم، شماره سیام، صص 5 - 18.
28) رایحه، سال سوم، شماره سیام، صص 49 - 53.
29) گرامینامه، ج 1، صص 389 - 404.
30) گرامینامه ج 1، صص 177 - 197.
31) گرامینامه ج 2 صص 512 - 497.
32) گرامینامه، ج 1، صص 9 - 14.
33) گرامینامه، ج 2، صص 720 - 722.
34) رایحه، سال سوم، شماره سیام، ص 29.
35) مقاله ایشان با عنوان «روایات امام جعفر صادق(ع) در تفسیر قرآن» بر اساس مسند الامام الصادق(ع) در این مقالهنامه معرفی شده است.
36) رایحه، سال سوم، شماره سیام، صص 44 - 46 با عنوان «بررسی امتیازات مسانید استاد عطاردی».
37) گرامینامه، ج 2، صص 761 - 772.
38) همان، ج 2، صص 705 - 710.
39) گرامینامه، ج 2، صص 723 - 729.
40) رایحه، سال سوم، شماره سیام، ص 31.
41) رایحه، شماره سیام، ویژه بزرگداشت عزیزالله عطاردی، صص 26 - 27.
42) گرامینامه، ج 1، صص 46 - 57 و روزنامهقدس، 23 مرداد 1385.
43) رایحه، سال سوم، شماره سیام، ص 1386، ویژه بزرگداشت شیخ عزیزاللّه عطاردی، صص 19 - 25.
44) رایحه، سال سوم، شماره سیام، ص 39 با عنوان: علم اندوزی توصیه همیشگی پدرم.
45) گرامینامه، ج 2، ص 741 - 755.
46) گرامینامه، ج 2 صص 757 - 759.
47) گرامینامه، ج 2، صص 731 - 739.
48) رایحه، سال سوم، شماره سیام، صص 40 - 43، با عنوان: ویژگیهای علمی و اخلاقی استاد عطاردی.
49) رایحه، سال سوم، شماره سی ام، صص 32 - 33.
50) رایحه، سال سوم شماره سیام، ص 30.
51) گرامینامه، ج 2، صص 711 - 717.
منبع: کتابخانه ، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید