1393/4/7 ۰۸:۳۶
من در کتاب «درآمدی بر دین‌شناسی نوین» گزارشی از تاریخچه پیدایش و تکوین دین‌پژوهی جدید یافتم؛ به خصوص بحث مفیدی درباره «رابطه دین و ایدئولوژی» که کورت رودلف توضیحات مفیدی درباره‌اش آورده است و در آن مقطع زمانی این موضوع در جامعه ما بسیار مطرح بود و او از ایدئولوژی دین ـ و نه دینی ـ دفاع کرده بود. او استاد دانشگاه لایپزیگ آلمان است و از شاگردان اتّو به شمار می‌رود. نگاه تاریخی خوبی به زمینه‌های پیدایش دین‌شناسی دارد؛ البته کتاب محتاج تجدید چاپ و بازنگری است. بنده چند بار تاکنون به ناشر نامه نگاشته و پیگیری کرده‌ام؛ اما به نتیجه‌ای نرسیده‌ام. این نیز از مشکلات محققان در کشور ماست که باید دنبال ناشر بدوند!
منیره پنج تنی: آثار شما در حوزه تالیف و ترجمه بسیارند و از میانشان به یکی دو نمونه می‌پردازیم. مهمترین مسائل مؤلف در کتاب «درآمدی بر دین‌شناسی نوین» (ترجمه از انگلیسی، انتشارات حوزه هنری) چیست؟و این دیدگاه تا چه حد مورد قبول شما و جامعه مسلمان ایران واقع می‌شود که بتوان از آن در راستای اهداف آینده در زمینه دین‌پژوهی داخل کشور استفاده كرد؟
با توجه به اهمیت تعامل شاخه‌های مختلف دانش، چه مسائل جدیدی در کتاب «فیزیک، فلسفه و الهیات» (ترجمه از انگلیسی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی) طرح شده است؟ و این مسائل چه ارتباطی با هم دارند؟
این کتاب پاسخی است به مشکلی که مسیحیت در طول تاریخ با علم داشته است، به خصوص برای تطهیر دستگاه رسمی روحانیت کاتولیک و واتیکان تهیه شده است. کتاب به مناسبت سیصدمین سالگرد چاپ کتاب نیوتن (مبادی ریاضی علوم طبیعی) تهیه شده است. در این سال واتیکان دو تالار از تالارهای «فرهنگستان علوم» خود را به نام نیوتن و گالیله نامگذاری کرد. من در یکی از سفرهایم که بازدید مفصلی از آکادمی علوم واتیکان و دانشگاههای پاپی (تحت نظارت پاپ Pontifical) داشتم، این تالارها را نشانم دادند.
واتیکان در این سال یک «هفته مطالعاتی» (Study Week) برگزار کرد و در کاستل گاندولفو (محل اقامت تابستانی پاپ) دانشمندان زیادی را از سراسر جهان میهمان کرد. این دانشمندان در سه رشته فلسفه، الهیات و علوم طبیعی (مثل زیست شناسی، شیمی، فیزیک، اخترشناسی، ژنتیک، کیهان شناسی) متخصص بودند. همه از سرآمدان و نامداران رشته‌های خود بودند. بعد از پایان هفته چهار ماه فرصت دادند که هر یک از آنان در رشته تخصصی خود با رویکرد میان رشته‌ای در مورد رابطه «علم و دین» یا «علم و الهیات» مقاله‌ای بنویسد. پس از پایان فرصت و دریافت مقالات، به بررسی آنها پرداختند و در نهایت حدود 21 مقاله برگزیده شد که مجموع آنها در این کتاب چاپ شد و پاپ ژان پل دوم نیز مقدمه مبسوطی بر آن نگاشت و خود رصدخانه واتیکان منتشرش كرد.
این کتاب را بنده در مدتی حدود دو سال ترجمه کردم. کتابی است در فلسفه دین، فلسفه علم و الهیات. سه فصل آخرش مربوط به دلالتهای الهیاتی فیزیک کوانتومی است. واتیکان با این کار از روح گالیله به نوعی عذرخواهی کرد و پاپ در مقدمه کتاب، مداخله کشیش‌ها را در کار دانشمندان علوم طبیعی ممنوع کرد، مگر اینکه در رشته‌های علوم طبیعی هم احراز تخصص کرده باشند و رسماً کار روحانیان مسیحی در قرون وسطی را اشتباه دانست و از آن پوزش خواست. او کلیسا و دانشگاه را به تعامل و تبادل علمی فراخواند و به آشتی این دو نهاد دعوت کرد و بر دیالوگ مستمر آنها تأکید نمود. از کمک علوم به دین و خدمات علم به بشریت سخن گفت و آمادگی مسیحیت را برای کاوشهای مشترک با اهل علم اعلام کرد.
او به صراحت گفت مسیحیت نباید توقع دفاعیات الهیاتی از علم داشته باشد و منبع توجیه مسیحیت درون خود آن است. او برخورد نقادانه و مبادله متقابل علم والهیات را بسیار ارزشمند خواند و بر استفاده از علوم عصر و استفاده الهیات از یافته‌های علمی، مبادله الهیات با علم و فلسفه، لزوم فهمیدن یکدیگر، استفاده الهیات از فلسفه (به خلاف تفکیکی‌های کشور ما)، لزوم آموزش الهیات به دانشمندان، لزوم احراز خبرویت و تخصص برای کشیش‌ها، آموزش دوجانبه، پل زدن بین علم و دین، تربیت روحانیان و دانشمندان پیوندساز تأکید و به پذیرش علم از سوی مسیحیان توصیه کرد و در مورد استفاده‌های ویرانگر از علم و نیز تفکرات عقیم و بی‌نتیجه درباره دین هشدار داد.
کتاب در واقع نوعی بازسازی رابطه مسیحیت و علم و اعاده حیثیت به آن است و نوعی توبه نامة محترمانه مسیحیت است به پیشگاه دانشمندان. من به مسئولان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تبریک می‌گویم و از درایت و بلندنظری آنان تشکر می‌کنم که این کتاب را برای ترجمه به بنده پیشنهاد کردند و به نحوی زیبا نیز چاپ و منتشر ساختند؛ ولی از مطبوعات کشور گلایه‌مندم که هیچ بازتاب مناسبی در آنها مشاهده نکردم. این زیبنده یک جامعه فرهنگی مثل ایران نیست که سنّت دیرینه و غنی فلسفه و کلام دارد. این کتاب یک «رویداد» بود و برای نخستین بار یک اثر منتشر شدة واتیکان با مقدمه رسمی پاپ، به فارسی ترجمه و چاپ می‌شد.
کتاب «تأملاتی در باب پلورالیسم دینی» (دفتر بازخوانی اندیشه مدرن) چه نکاتی را درباره پلورالیسم طرح می‌کند؟
این کتاب که هنوز منتشر نشده، مجموعه مقالاتی است در نقد تئوری پلورالیسم دینی که در برهه‌ای خاص در کشور ما بحث روز بود و مقاله‌ها و کتابهایی در موردش انتشار یافت. من در دانشگاه بیرمنگام با خود مرحوم جان هیک بحثهایی داشتم و بعد از آن از طریق ایمیل با یکدیگر بحثهایی درباره آرایش داشتیم و او را بسیار متواضع و منصف یافتم. در کشور ما نیز بعضی متفکران با طرح تز «صراطهای مستقیم» این تئوری هیک و دیگران را مطرح ساختند، البته با دلایل و استدلالهای دیگری. من از همان آغاز، معتقد بوده و هستم که تئوری پلورالیسم دینی زاییده یک تنگنای معرفت‌شناختی است؛ یعنی بعد از ضرباتی که کانت و دیگران بر متافیزیک سنّتی و معرفت‌شناسی آن وارد کردند، زمینه برای پلورالیسم معرفت‌شناختی و در پی آن پلورالیسم دینی فراهم شد.
به نظر می‌رسد برخی بر این باور اتفاق نظر دارند که عرفا دیدگاه کثرت‌گرایانه دارند و این امر را اوج عرفان می‌دانند.
هیچ اتفاقی در این مورد وجود ندارد. اینها تبلیغات ژورنالیستی است. اکثر عالمان دینی ما و متفکران مسلمان معاصر با تئوری پلورالیسم دینی مخالفند و بعضی از آنها کتاب، مقاله و آثاری در ردّ آن نگاشته اند. عرفان نیز مبتنی بر وحدت‌انگاری و وحدت‌گرایی است، نه تکثرگرایی و پلورالیسم. تخصص من در ادیان و عرفان تطبیقی است. از عرفانهای باستانی تا عرفانهای عصر جدید تدریس و مطالعه و تحقیق می‌کنم. حتی غربیها نیز عرفان را تجربه وحدت و تجربه وُحدانی (Unitive Experience) می‌دانند.
همه تلاش عارفان در همه سنتها و فرهنگها این بوده است تا از کثرت و تکثر یعنی کثرت‌بینی و کثرت‌نگری عبور کنند و به وحدت برسند. اصلاً عرفان یعنی عبور از کثرت به وحدت. یکی‌بینی و یکی‌انگاری، وجهه همّت همه عارفان است. دیوانهای اشعار عارفان ما سرشار از دعوت به وحدت است. مقصود از «وحدت» در اینجا نه وحدت سیاسی یا اجتماعی است که البته در جای خود محفوظ است، بلکه مقصود عبور از عالم طبیعت، مادّه و کثرتها و رسیدن به دیار وحدت و پیوند با عالم مجردات است که در رأس همه مجردات و فوق آنها خداست.
عرفان چه در شاخة «وحدت وجود»، چه در شاخه «وحدت شهود» مبتنی بر نگرش و گرایش به وحدت است. غربیها به این پانتئیسم یا پاننتئیسم می‌گویند. این ادعایی که می‌کنم، حتی یک مورد نقض ندارد. عرفان هیچ ربطی به تکثرگرایی و پلورالیسم ندارد. عارفان کثرتها را اعتباری و وحدت را حقیقی می‌دانند. بعضی از آنها حتی افراط کرده و کثرتها را سراب، وهْم و مجازی می‌شمارند و به نظم و نثر در این مورد سخن گفته‌اند. آنچه در مورد عارفان بد فهمیده شده است، سعه صدر آنهاست. آنها خدا را در همه جا و همه چیز شهود می‌کنند و با نظر رحمت به خلق می‌نگرند و به لحاظ تکوینی همه را عبد خدا می‌یابند. برخی کسان که به عمق سخن عرفا توجّه نکرده‌اند یا تربیت عرفانی منظمی نداشته‌اند، گمان کرده‌اند که عرفا همه افکار و عقاید را حق می‌دانند و یا حق و باطل را تفکیک نمی‌کنند، اصلاً چنین نیست. عارفان، حقیقت را واحد می‌دانند. تجلی حق را هم واحد می‌دانند؛ یک حقیقت با یک تجلی. حافظ می‌گوید:
این همه عکس می‌و نقش مخالف که نمود
یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد
در عرفان اسلامی قاعده‌ای هست که می‌گوید: لا تکرارَ فی التجلی. یعنی تجلی تعددپذیر و تکرارپذیر نیست. بحث پلورالیسم دینی، ادعای تساوی حقانیت ادیان (Equal Validity of Religions) است. در بحثهایی که با خود جان هیک داشتم، این تعبیر را بسیار به کار می‌برد؛ یعنی ادیان همه حق‌اند و متساویاً هم حق‌اند. این ادعا به لحاظ معرفت‌شناختی مخدوش است و پیامدهای نادرست و زیانباری هم دارد و آشکارا مسئله دعوت به دین و تبلیغ دینی را منتفی می‌سازد.
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید