1393/4/7 ۰۸:۲۱
در فاصله زمانی میان مرگ تیمور و سقوط سلسله آق‌قویونلو و حكومت تیموریان در نخستین دهه قرن هـ ق، ایران در حد بی‌سابقه‌ای شاهد شكوفایی هنرهای مربوط به كتاب بود. دربار تیموریان و تركمانان ثروت خود را با گشاده‌دستی صرف هنرهایی چون خوشنویسی، نگارگری (مینیاتور)، دیگر هنرهای مرتبط با كتاب می‌كردند، بسیاری از دست‌نوشته‌های تذهیب شده‌ای كه در هرات، تبریز و دیگر شهرها، در این دوره به وجود آمده، دارای شهرت و اعتبار است. شمار دست‌نوشته‌های بدون تذهیب این دوره بسیار زیاد است، نمونه‌های متعددی از این آثار نیز به طرز درخشانی با سه سبك جدید تذهیب شده‌اند.
تذهیب مبتنی بر قالب‌های هندسی كه تقریباً در تمامی قرن هشتم هـ ق متدال بود در آغاز قرن نهم ه ق به كلی منسوخ شد. این طرح جای خود را به نوعی از تذهیب بخشید كه در آن استفادة گسترده از نقش دسته گل‌های طلایی با شكوفه‌های رنگین بر زمینه آبی رنگ رواج داشت. این سیاق كه در اوایل عصر تیموریان متداول بود، اول بار در آثاری كه در دهة 770 هـ ق در شیراز آفریده شد، رخ نمود. در این دوران قرآنی متعلق به نیمه قرن هشتم هـ ق كه بدون تذهیب مانده بود به فرمان توران شاه، وزیر آل مظفر، تذهیب شد. هنگامی كه نقوش ملهم از هنرچینی، مثل طرح گره و سیر سیرك، كه پیش‌تر از آن تاریخ شناخته شده بود، در پایان قرن هشتم هـ ق منسوخ شد. نقوش دیگری از همان سیاق برای نخستین بار در سبك جدید به كار رفت. مشهورترین این نقوش، كتیبه‌ای با انحناء در دو طرف است كه برگرفته از گوی چوگان شاهی چینی بوده و در سطح گسترده‌ای در صفحات آغازین كتب دست‌نویس و دیگر فضاهای بزرگ تذهیبی به كار رفته است.
سبك تیموری در ابتدا به ویژگی‌های بارزی آراسته بود، در این سبك گل‌های طومای اسلیمی و نخلك‌ها غالباً با تسمه‌های درهم بافت تصویر می‌شدند. اكثر دستنوشتههایی كه با این سیاق تزیین شده به هرات و تبریز تعلق دارد، اما برخی از آن‌ها نیز به شیراز منسوب است. در دومین نیمه قرن نهم هـ ق سبك ثالثی در شهرهای تحت سلطة تركمانان آق قویونلو، خاصه در تبریز و شیراز متداول شد. بنیان اصلی این سبك با گذشته تفاوتی نداشت، اما در این آثار غالباً از طرح‌های هندسی مكرراً استفاده می‌شد. این تكامل در سبك و سیاق، سیری تدریجی داشت. چنین امری چندان هم نادر نیست كه گاه در یك دوره مشخص بیش از یك سبك رواج داشته باشد، خاصه با توجه به آثاری كه در دربار تركمانان تدوین می‌شد.
برخلاف قرآن‌های عظیم چند جلدی كه در قرن هشتم هـ ق بسیار متداول بود، خصوصیت قرآن‌های قرن نهم هـ ق در اندازه كوچك و متناسب آن‌هاست. این دستنوشتهها معمولاً به خط نسخ و یا تأثیر از خوش‌نویس قرن هفتم هـ ق، یاقوت مستعصمی، كتابت می‌شد. در قرن نهم، اسلوب یاقوت به صورت ویژگی شناخته شده این سبك درآمد، بسیاری از دستنوشتههایی كه به خط او كتابت شده مربوط به این دوره است. اگر چه دربارة خاستگاه این نمونه‌ها اطلاع دقیقی در دست نیست، غالب محققان این دستنوشتهها را جعلی می‌دانند. بی‌تردید برخی از این آثار با انگیزه مغبون ساختن خریدار استنساخ شده، اما گروهی دیگر از آن‌ها، با نیت نیك و با هدف بازآفرینی اثر یك استاد بزرگ كتابت شده است.
اگرچه در این دوره دست‌نوشته‌های بزرگ قرآنی به ندرت كتابت می‌شد، اما هنوز هم این قرآ‌ن‌ها را به خط محقق می‌نگاشتند. مشهورترین این آثار قرآن ارزشمندی است كه به فرمان شاه‌زادة تیموری بایسنقر كتابت شده است.
این قرآن را برای مسجد بزرگی كه تیمور در سمرقند ساخته بود، نوشته‌اند، اما در این باره كه بایسنقر كاتب آن بوده، تردید داریم. نمونة 2 حاوی دو رقعه از یك صفحة این قرآن است. نمونه 3 نشان می‌دهد كه دیگر كاتبان تا مدت‌ها تحت تأثیر این قرآن قرار داشتند، كاتب این نمونه‌ها مدت‌ها پس از مرگ بایسنقر از یكی از نوشته‌های او، كه هم‌اكنون مفقود شده، نسخه‌برداری كرده است.
بی‌تردید زیباترین دست‌نوشته مربوط به قرن نهم هـ ق ایران كه در این مجموعه وجود دارد، حدود سال‌های 895ـ885 هـ ق به سفارش فرد ناشناسی از سلسلة آق قویونلو در شیراز یا تبریز كتابت شده است. ارزش و كیفیت این نمونه، در رتبة بهترین دستنوشتههایی است كه برای حكام سلسلة آق قویونلو نوشته شده، نمونه‌هایی چون قرآنی كه برای اوزون حسن در 876 هـ ق كتابت كرده‌اند، و یا قرآن سی جلدی نفیسی كه زین‌العابدین‌بن محمدالكاتب شیرازی برای پسر اوزون حسن، یعقوب‌بیگ در 888 هـ ق خوشنویسی كرده است. این همه نشان می‌دهد كه نمونه‌ای نیز برای یكی از اعضای خاندان سلطنتی و یا یك مقام عالی‌رتبه نگاشته شده است. این دست‌نوشته جلد اصلی خود را حفظ كرده، وجود این جلد، همچنین صفحات آغازین از آن جا كه چگونگی صنعت كتاب‌سازی عثمانی در قرن دهم هـ ق را می‌نمایاند، دارای اهمیت قابل توجهی است. همچنین قرآنی احتمالاً‌به سفارش عضوی از سلسله آق قویونلو نوشته شده، زیرا تذهیب و جلد این نمونه شبیه قرآن‌هایی است كه در سال 888 هـ ق برای یعقوب‌بیگ كتابت شده است.
در این مجموعه همچنین چندین دست‌نوشته نفیس متعلق به دوران امپراتوری تیموریان خواهید یافت كه دو نمونه از این دسته آثار احتمالاً برای خاندان سلطنتی كتابت شده است. نمونه‌ای دیگر، رقعه‌ای از قرآن بایسنقری است كه در سال 823 هـ ق توسط كاتبی برای ابراهیم سلطان، كه در سال‌های 837ـ817 هـ ق حاكم شیراز بود، استنساخ شده است. دیگر دستنوشتهها در ارتباط با دربار تیموریان كتابت نشده، اما با این همه از كیفیت بالایی برخوردار است. به عنوان مثال نمونه‌ای كه در اوایل دورة تیموریان نوشته شده، دارای تذهیبی است كه با بهترین آثاری كه برای شاه‌زاده بایسنقر در هرات كتابت شده، برابری می‌كند. نمونه‌ای، دو صفحه از دست‌نوشته‌ای را در بر می‌گیرد كه بی‌تردید در آن روزگار یكی از شاهكارهای هنر خوشنویسی محسوب می‌شد. نسخة كامل این اثر حاوی متن كامل قرآن نبوده و تنها 5 سوره از قرآن را شامل می‌شد. این نمونه با عبارت «الحمدلله» آغاز شده، دارای صفحاتی در قطع بزرگ و از نظر خوشنویسی در حد بسیار بالا و حائز اهمیتی است، چنان‌كه می‌توان آن را با قرآن‌های ابن‌السهروردی در قرن هشتم هـ ق و آثار ابراهیم سلطان در اوایل قرن نهم هـ ق مقایسه كرد با وجود آراء و نظریاتی كه دربارة این اثر ارائه شده، نام استاد كاتب آن، كرم شاه تبریزی، ناشناخته است.
در میان نمونه‌های مجموعة خلیلی قطعه كاغذ ضخیم و شیری رنگی در قطع 5/96×24 سانتی متر وجود دارد كه حاوی یك سطر قرآن بوده و به خط محقق جلی نوشته شده است. این نمونه، قسمتی از قرآن بسیار مهمی است كه با نام شاه‌زادة تیموری، بایسنقربن شاهرخ مرتبط است. علت اصلی شهرت این اثر، اندازه و قطع بزرگ آن است، زیرا اندازه صفحات سالمی كه از این دست‌نوشته باقی مانده 101×177 سانتی متر است. متن این قرآن در هفت سطر و بر یك وجه این صفحات بزرگ نوشته شده، طرف دیگر این صفحات نانوشته مانده است. از آن جا كه مطمئناً متن این قرآن به صورت كامل كتابت شده، احتمالاً تعداد صفحات آن 800 لت دو تایی را در بر می‌گرفته است. پیش از سال 1980 میلادی قرآن بایسنقری را تنها از طریق مجموعه‌های منتشر شده در ایران می‌شناختند، اما در خلال دهه‌های بعد رقعه‌هایی از این اثر در فروشگاه‌های آثار هنری اروپا، از جمله یك لت كامل در حراجی لندن به سال 1988 میلادی عرضه شد. رقعات دیگری از این دست‌نوشته نیز به طور خصوصی توسط موزه‌ها و گرد‌آوران این‌گونه آثار خریداری شده است. در نتیجه این امر، قرآن مذكور، كه یكی از نفیس‌ترین و ارزشمندترین دست‌نوشته‌های قرآنی تا به امروز به شمار می‌‌آید، مورد توجه و علاقة كارشناسان قرار گرفت. كشف ارتباط بایسنقر با این قرآن به قرن 13 هـ ق باز می‌گردد، یعنی زمانی كه كلكسیونر مشهور دست‌نوشته‌های شرقی، جیمزبیلی فویزر، قسمتی از این دست‌نوشته را در قوچان، واقع در شمال شرقی ایران، كشف كرد اما به‌رغم جذابیت این ماجرا، هیچ مدرك و سند تاریخی وجود ندارد كه نشان دهد یك نفر بتواند وظیفه دشوار كتابت قرآنی در این قطع را بر عهده بگیرد. حتی اگر كاتب این اثر می‌توانست روزانه ده صفحه از این متن را كتابت كند، نگارش آن شش تا هشت ماه طول می‌كشید. صرف زمانی بدین درازی برای كتابت دست‌نوشته‌ای این چنین استثنایی نمی‌توانست از سوی معاصرین بایسنقر مورد توجه قرار نگیرد، چنین كاری یقیناً می‌بایست توسط تاریخ‌نویسان آن روزگار و یا در یكی از تألیفاتی كه در زمینة تاریخ خوشنویسی انجام شده، ثبت می‌شد، چنان كه دربارة كتبیه‌ای كه وی برای ایوان مسجد مادرش،گوهرشاد، به سال 821 هـ ق در مشهد طراحی كرد، وقایع‌نگاری شده است. از این رو گمان می‌رود بایسنقر كاتب این دست‌نوشته نباشد. انتتساب این قرآن به بایسنقر به چند دلیل صورت گرفته: نخست بدان خاطر كه این دست نوشته در مقبره تیمور قرار داشت؛ بایسنقر نوه تیمور بود؛ و بالاخره بدین دلیل كه وی مشهورترین كاتب تیموری است كه آثار فراوانی را كتابت كرده است.
سادگی تذهیب اصلی این دست نوشته نیز، انتساب آن را به بایسنقر منتفی می‌كند. بیش‌تر صفحات به غیر از خطوط طلایی و آبی گرداگرد متن، فاقد تذهیب است. تنها تذهیب اصل این دسته نوشته در عنوان سوره‌ها دیده می‌شود. این نقوش شامل نام سوره و شماره‌ی آیات است كه با ثلث طلایی نوشته شده، اعراب‌گذاری این بخش با رنگ آبی و بر زمینه‌ای از نقوش طوماری اسلیمی صورت گرفته است؛ این نقش در برخی صفحات بر زمینه‌ای هاشور خورده با شكل سه نقطه آبی رنگ ترسیم شده است. این اثر اگر توسط بایسنقر كتابت شده بود، می‌بایست همانند دست نوشته‌ای كه برای وی در هرات كتابت شده، دارای تذهیب پرنقش و نگاری می‌بود.
در مورد انتساب این قرآن نفیس به شاه‌زاده بایسنقر، نمی‌توان به روایات قدیمی استناد كرد، اما مرجع دیگری وجود دارد كه منشاء دست نوشته‌های متعددی را مشخص كرده، این كتاب كه «گلستان هنر» نام دارد توسط قاضی احمد و در اواخر قرن دهم هـ ق نوشته شده است. با توجه به مندرجات این اثر تحقیقی، درباره‌ی هنر خوش نویسی و نقاشی، دست نوشته‌های متعددی در سمرقند و در دوران تیموریان كتابت شده است.
از جمله عمرآقتا، كه از خوش نویسان آن روزگار بود، عزم داشت تا تیمور را با كتابت قرآن كوچكی كه در زیر یك انگشتری جای می‌گرفت، شگفت زده كند، اما هنگامی كه با بی تفاوتی تیمور مواجه شد، تصمیم گرفت قرآن بسیار بزرگی را بنگارد، قرآنی آن چنان عظیم كه برای حمل آن به ارابه نیاز داشتند. این بار فاتح بزرگ سخت تحت تأثیر مهارت این استاد قرار گرفت و او را پاداشی در خور بخشید.
یك دست عمر آقتا قطع شده بود و او تنها با دست چپ به خوش نویسی می‌پرداخت، این امر عظمت كار او را بیش‌تر نمایان می‌كند.
بنابر گفته‌های قاضی احمد، طول هر سطر این قرآن بیش از یك ذرع (حدوداً 104 سانتی متر) بود، كه دقیقا همان اندازه با سطر قرآن بایسنقری است.
همچنین قاضی احمد می‌گوید كه عمر خود این دست نوشته را صحافی و جلد كرده است. شاید گروهی معتقد باشند، از آن جا كه قرآن بایسنقری بر یك وجه نوشته شده فاقد جلد بوده؛ اما با وجود آن كه چنین طرحی برای یك كتاب چندان متداول نبوده و دیگر مختصات این دست نوشته نیز غیر معمولی می‌نماید، نمی‌توان احتمال نگارش قرآن بایسنقری توسط عمر آقتا را منتفی دانست. همچنین اگر دو صفحه از این قرآن در كنار هم قرار گیرد، دقیقاً هم اندازه‌ی رحل عظیمی خواهد شد كه به فرمان نوه تیمور، اولوغ بگ، برای مسجد بزرگ سمرقند، كه امروزه به مسجد بی بی خانم معروف است، ساخته شده است. شباهت‌هایی كه بین ابعاد قرآن بایسنقری و رحل مسجد سمرقند دیده می‌شود، این احتمال را قوت می‌بخشد كه رحل مذكور برای همان قرآن ساخته شده و یقیناً این قرآن در طول قرن نهم هـ ق در سمرقند بوده است.
با وجود شواهد و اسنادی از این دست احتمال می‌رود كه قرآن بایسنقری در اواخر دوران حكومت تیمور، حدود 808 ـ 802 هـ ق، كتابت شده باشد. این تاریخ باخصایص غیرمعمولی این قرآن در تناسب است، زیرا تدوین و تهیه‌ی قرآنی با این اندازه و عظمت با سلیقه‌ی سفارش دهنده‌ای چون تیمور سازگار است.
روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید