اولین ضد فئودال‌ها در ایران سربدار شدند

1395/3/12 ۰۹:۳۷

قتل سفیر چنگیزخان توسط سلطان محمد خوارزم شاه زمینه‌ساز یورش همه‌جانبه مغولان و تصرف ایران در سال 614 ق شد. حضور حکمرانان مغول با مقاومت‌های مردمی همراه بود، این خیزش‌ها از اواخر حکومت ایلخانان (ایلخانان اسماعیلیان را در ایران و عباسیان را در جهان اسلام ساقط کردند) آغاز شد.

به بهانه شکل‌گیری قیام سربداران

مهدی محمدطاهری: قتل سفیر چنگیزخان توسط سلطان محمد خوارزم شاه زمینه‌ساز یورش همه‌جانبه مغولان و تصرف ایران در سال 614 ق شد. حضور حکمرانان مغول با مقاومت‌های مردمی همراه بود، این خیزش‌ها از اواخر حکومت ایلخانان (ایلخانان اسماعیلیان را در ایران و عباسیان را در جهان اسلام ساقط کردند) آغاز شد.
شیخ‌خلیفه را می‌توان پایه‌گذار جنبش‌های مردمی در خراسان نامید. او از شیوخ مازندران بود و توانست مردم را به گرد خود آورد، اما با توطئه مخالفانش و با اتهام تبلیغ رافضی‌گری (تشیع) به دار آویخته شد و شاگردش شیخ‌حسن جوری به جانشینی او نائل آمد، اما پس از مدتی از سوی حکومت محلی بازداشت و به زندان افتاد. نقطه عطف شورش سربداران را باید از باشتین دانست؛ این حرکت از خانه حسین حمزه و حسن حمزه آغاز‌ شد که با قتل پنج نفر از ایلچیان مغول همراه بود. در این ایام عبدالرزاق که یکی از فرزندان مالکان محلی بود، در برابر درخواست حکومت وقت در تحویل حسن و حسین مقاومت کرد و روستاییان او را به‌عنوان رهبر برگزیده دانستند و نام جنبش خود را سربداران نهادند. در سال 738 ق میان عبدالرزاق و برادرش وجیه‌الدین مسعود جنگی در‌گرفت که با قتل عبدالرزاق به پایان رسید. وجیه‌الدین با توان بالای نظامی سپاه امیر ارغون‌شاه را شکست داد و در نتیجه سربداران وارد نیشاپور شدند و وجیه‌الدین در این شهر خود را سلطان نامید. شیخ‌حسن جوری از زندان آزاد و به‌عنوان رهبر معنوی قیام سربداران عهده‌دار امور شد، اما پس از مدتی آتش اختلافات میان دو رهبر بروز کرد و در جنگی که میان سربداران و معزالدین حسین کرت روی داد یکی از سپاهیان به نام نصرالله جوینی و به دستور امیر مسعود، شیخ حسن جوری را به قتل رساند و سبب انشقاق در سپاه سربداران شد که درنهایت با شکست آنان همراه شد. هر چند سربداران توانستند سال‌های بعد نیز به حکومت خود ادامه‌دهند.

  ویژگی‌های حکومت سربداران
حکومت سربداران را می‌توان نخستین جنبش شیعی و ملی در ایران دانست که با اندیشه‌های شیخ خلیفه و شیخ حسن جوری آغاز شد. درواقع جنبش سربداران جنبشی بود که علیه سلطه خارجی، نظام فئودالی و سرمایه‌داری محلی بروز کرد.
یکی دیگر از ویژگی‌های این جنبش نخبه‌گرایی در سیستم حکومتی بود. به این معنا که رسیدن به قدرت در میان تمام قشرهای سربداران وجود داشت و هر کس براساس لیاقت و شایستگی‌اش‌ می‌توانست زمام امور را در دست گیرد، چنان‌که در این زمان غلامان به بالاترین درجات هرم قدرت دست یافتند.  عدالت‌گرایی و استقرار مساوات در حقوق و ثروت و مقاومت در برابر ستم و تعدی به حکم شرع مقدس از اهداف این حکومت بود که عده‌ای معتقدند توانسته بود به آن دست یابد.
حکومت سربداران توانست در مدتی که قدرت را در دست داشت از یاسای مغولی گذر کند و به شرع روی آورد به نحوی که بسیاری از قوانین به جای مانده از مغولان را لغو و احکام اسلامی را جایگزین آن کرد. در این حکومت در سیستم فرماندهی دو بعد دینی و سیاسی در نظر گرفته شد به نحوی که شیخی در راس امور شرعی قرار گرفت و فردی امور سیاسی را رهبری می‌کرد.
حرکت در جهت بهبود وضیعت معیشتی مردم و ترمیم ویرانی‌ها، بهبود اوضاع اقتصادی و ساخت بناهای مذهبی مانند ساخت مسجد جامع سبزوار از دیگر اقدامات چشمگیر این حکومت بوده است.
قیام سربداران قیامی بوده است که توسط اقشار پایین جامعه، پیشه‌وران، خرده‌مالکان و روستاییان شکل گرفته، از این رو جنبشی ترقی‌خواهانه بوده است همچنان که «‌ایلیا پائولوویچ پطروشفسکی»، پروفسور تاریخ خاور نزدیک و خاورمیانه در دانشگاه لنینگراد می‌نویسد: «علی‌رغم ظاهر مذهبی و عرفانی (سیستیک) نهضت سربداران را باید ترقی‌خواهانه دانست؛ زیرا جنبش مزبور قشرهای وسیع تولید‌کنندگان را در‌بر‌گرفت و آنان را به مبارزه مسلحانه به‌خاطر منافع اجتماعی خویش علیه بهره‌کشی فئودالی و فاتحان بیگانه دعوت کرد.»
یکی دیگر از ویژگی‌های برپایی حکومت سربداران برقراری حکومتی متناسب با خواسته‌های مردم و استفاده از پتانسیل عمومی بود، به نحوی که می‌توان رگه‌هایی از حکومت دموکراتیک را در آن مشاهده کرد. این حکومت اسلامی از جمله حکومت‌هایی بود که در آن زمان به مهدویت و ظهور امام زمان‌(عج) اعتقاد راسخ داشت، چنانچه «پطروشفسکی» به نقل از روضه الصفا می‌آورد: هر بامداد و شب به انتظار صاحب الزمان اسب کشیدندی.
طریقه جدیدی در تصوف که حول محور شیخ خلیفه و شیخ حسن جوری می‌چرخید نیز در این حکومت سربرآورده بود. تاکید این طریقه بر مقابله با فئودالیسم و حکمرانان مغول بوده است.

منبع: فرهیختگان