1395/3/11 ۰۸:۰۱
امیر سامانی آنگاه که تفسیر درازدامن طبری را که از بغداد، در چهل مصاحف بیاورده بودند، می‌بیند و خواندنش را دشوار می‌یابد، از علمای ماوراءالنهر جواز ترجمه آن را استفتا می‌نماید و ایشان هم خواندن و نوشتن تفسیر قرآن را به پارسی برای کسی که تازی نداند، روا می‌شمارند. این ترجمه در طول هزاره‌ای که بر آن گذشته، تأثیری بنیادین بر چگونگی ترجمه قرآن کریم به پارسی نهاده است.
امیر سامانی آنگاه که تفسیر درازدامن طبری را که از بغداد، در چهل مصاحف بیاورده بودند، می‌بیند و خواندنش را دشوار می‌یابد، از علمای ماوراءالنهر جواز ترجمه آن را استفتا می‌نماید و ایشان هم خواندن و نوشتن تفسیر قرآن را به پارسی برای کسی که تازی نداند، روا می‌شمارند. این ترجمه در طول هزاره‌ای که بر آن گذشته، تأثیری بنیادین بر چگونگی ترجمه قرآن کریم به پارسی نهاده است. اما متنی که هم اکنون در بین نویسندگان و مطبوعات به ترجمه تفسیر طبری مشهور است و به همین نام منتشر شده، ترجمه تفسیر طبری نیست! این نکته را نخست شادروان عباس زریاب خویی و سپس دکتر آذرنوش و راقم این سطور در تحقیقات خود ذکر کرده‌اند؛ ولی هیچ یک به این نکته که راقم این سطور یافته است، پی نبرده‌اند که اصل تفسیر یکی از منابع ترجمه است و مأخذ اغلب قصص و روایاتی که در این ترجمه آمده، نه تفسیر طبری، بلکه تاریخ طبری است. این ترجمه یک متن ادبی قابل توجه برای واژه‌پژوهان و ادیبان و قرآن پژوهان به حساب می‌آید و از منظر برابر نهاده‌های واژگان قرآنی و اشتقاق و واژه‌گزینی شایان توجه است.
این اثر را روانشاد حبیب یغمایی در هفت دفتر به طبع رسانده است(۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ شمسی) و جویا جهانبخش نیز به تصحیح نسخه دیگری از این ترجمه همت گماشته است. همچنین بخش ترجمه آیات نیز به صورت کتابی مستقل توسط محمدعلی منصوری با نام «قرآن عظیم» توسط مؤسسه مطالعات اسلامی در سال ۱۳۹۰ منتشر شده است. آقای محمد مهیار تصحیح تازه‌ای از این اثر گرانسنگ را در دست طبع دارد.
۲- تفسیر روض‌الجنان و روح‌الجنان (یا تفسیر ابوالفتوح رازی)
این اثر همان‌طور که از اسمش پیداست، تألیف شیخ ابوالفتوح رازی است. نام کامل مؤلف، جمال‌الدین حسین بن علی بن محمد بن احمد خزاعی نیشابوری است. نسبت او چنان که در این اثر به آن تصریح شده، به نافع بن بدیل بن ورقاء می‌رسد. نافع و بدیل، هر دو از صحابة رسول‌الله(ص) بوده‌اند. سال تولد و وفات او به‌دقت دانسته نیست؛ ولی از کتب تراجم احوال نظیر معالم‌العلماء و فهرست منتجب‌الدین و منابع دیگر برمی‌آید که در حدود سال ۴۷۰ قمری متولد شده و در حدود سال ۵۵۴ قمری درگذشته است.
یکی از استادان او، ابوعلی حسن بن محمد طوسی، فرزند شیخ‌الطائفه، محمد بن حسن طوسی ـ صاحب تفسیر تبیان ـ است. از حوادث و سوانح زندگانی او اطلاع چندانی در دست نیست. طبق وصیتش در شهرری در جوار شرقی امامزاده عبدالعظیم، جنب مقبرة حمزه بن موسی(ع) در زاویه شمالی، مدفون و مدفن او معروف است.
این تفسیر قدیم‌ترین تفسیر فارسی شیعه است، با این توضیح که فی‌المثل «تفسیر تبیان» شیخ طوسی هم شیعی است و هم از این تفسیر قدیم‌تر است؛ ولی فارسی نیست، یا «تفسیر کشف‌الاسرار» اثر میبدی، فارسی است و از این تفسیر قدیم‌تر است، ولی شیعی نیست. این تفسیر به شیوة روایی، ادبی و کلامی نگارش یافته است و ابوالفتوح در این تفسیر از تفسیر تبیان شیخ طوسی بهره برده است.
روش کار
پس از ذکر مقدمه‌ای کوتاه در معانی و اقسام تفسیر قرآن و بحثی در معانی تفسیر و تأویل و استعاذه، این است که آیه یا آیاتی از هر سوره را به ترتیب ـ از فاتحه تا ناس ـ آورده و به صورت لفظ به لفظ به فارسی شیوا ترجمه کرده و سپس از اول، پس از ذکر بخشی از آیات، به تفسیر و شرح لغوی و صرفی و فقهی و کلامی آن می‌پردازد و در هر مورد، نظریات مفسران و نحویان و فقیهان و متکلمان مختلف را بر اساس منابع گذشته ذکر می‌کند. مباحث عرفانی، ادبی و ذوقی هم در این تفسیر به چشم می‌خورد و در این میان جنبة ادبی ـ زبانی اثر اهمیت ویژه دارد. نثر این کتاب از نمونه‌های ممتاز نثر مرسل است.
بعضی از اختصاصات این تفسیر عبارتند از:
۱- شواهد شعری ـ اعم از فارسی و عربی ـ در آن بسیار است. همچنین امثال و کلمات سائرة عربی. شادروان آیت‌الله شعرانی که یکی از طبع‌های این تفسیر را تصحیح و منتشر کرده است، بر آن است که شواهد شعری این تفسیر، از تفسیر طبری و کشاف زمخشری هم بیشتر است.
۲- جنبة کلامی این تفسیر، معتدل و متوسط است، شبیه به تفسیر طبری؛ و به اندازة «تبیان» و «مجمع‌البیان» یا «کشّاف» یا «تفسیر کبیر» فخر رازی بحثهای کلامی ندارد.
۳- احادیث منقول در این تفسیر، عمدتاً احادیث و اخباری است که از ائمه معصومین(ع) روایت شده است. ابوالفتوح به احادیث اهل سنت هم در درجه بعد از احادیث شیعه اعتنا دارد و از مفسران صحابه و تابعین، اقوال ابن عباس، قتاده، سدی و مجاهد را نقل می‌کند.
۴- در زمینة قصص انبیا، بدون نقادی از کتاب «عرائس» ثعلبی که پر از اسرائیلیات و گزاف‌گویی است، نقل می‌کند.
۵- در اخلاق و زهد و آداب، از اقوال مشایخ صوفیه و عرفا بسیار می‌آورد.
دکتر عسکر حقوقی ـ استاد سابق دانشگاه تهران ـ کتابی در سه جلد در معرفی تفسیر ابوالفتوح به نام «تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی» نوشته است که انتشارات دانشگاه تهران منتشر کرده است.
تفسیر ابوالفتوح تاکنون چهار بار به طبع رسیده است: بار اول در پنج مجلد به قطع رحلی: جلد اول و دوم به تصحیح محمدکاظم طباطبایی تبریزی منتشره به سال ۱۳۲۳ قمری. جلد سوم تا پنجم به تصحیح سید نصرالله تقوی و مقدمه (یا خاتمه‌الطبع) شادروان علامه قزوینی منتشره در سالهای ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ شمسی.
بار دوم به اهتمام شادروان مهدی الهی‌قمشه‌ای در ۱۰ جلد منتشره در سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۲ شمسی (تجدید چاپ در سالهای ۱۳۳۴ـ ۱۳۳۵ شمسی).
بار سوم با مقدمه و حواشی و تصحیح شادروان آیت‌الله ابوالحسن شعرانی، با تعیین عدد آیات و کشف‌الآیات، ترجمة لغات مشکله، اعراب کامل اشعار و ترجمة فارسی آنها، با همکاری علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۴۷ شمسی، ۱۲ جلد همراه با یک فرهنگ لغت قرآن به نام «نثر طوبی».
بار چهارم تحت عنوان «روض‌الجنان و روح‌الجنان»، مشهور به تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی، به کوشش و تصحیح دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر مهدی ناصح، چاپ مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی. از این طبع و تصحیح که بر مبنای چندین نسخة خطی کهن با کاربست روش تصحیح علمی با تنظیم انواع فهارس لازم تهیه می‌گردد، تاکنون مجلدات بیست‌گانة آن منتشر گردیده است.
بخش ترجمة آیات در این تفسیر نیز به طور جداگانه به کوشش محمد مهیار منتشر شده است.
در خلال این ترجمه و تفسیر بی‌بدیل، تعداد فراوانی واژه‌های ناب و اصیل فارسی به چشم می‌خورد که بعضی از آنها در هیچ یک از فرهنگ‌ها و لغت‌نامه‌های موجود نیامده است. یکی از تحقیقاتی که لازم است دربارة این تفسیر و ترجمه انجام شود، بررسی ویژگی‌های زبانی و واژگانی آن است؛ زیرا خصوصیات زبانی اهل ری در قرن ششم در این ترجمه و تفسیر آشکار است.
نکتة قابل توجه دیگر دربارة این کتاب، تفاوت زبانی بین بخش ترجمة آیات و بخش تفسیر آیات است و نثر ابوالفتوح در قسمت ترجمة آیات، کهن‌تر از نثر وی در قسمت تفسیر می‌نماید. ابوالفتوح در ترجمة آیات سخت تحت تأثیر ترجمة تفسیر طبری است و واژه‌های کهن فارسی در این ترجمه فراوان است.
3- تفسیر کشف‌الاسرار
تفسیر کشف‌الاسرار و عده‌الابرار عظیم‌ترین و قدیم‌ترین تفسیر عرفانی فارسی است. هم از نظر تفسیری، هم از نظر عرفانی و هم از نظر نثر فارسی (متعلق به اوایل قرن ششم هجری) مقام شایان و شامخی دارد. این تفسیر به «تفسیر خواجه‌عبدالله انصاری» معروف است؛ ولی تفسیر خواجه‌عبدالله اثری موجز و کوتاه بوده و ابوالفضل رشیدالدین میبدی با بسط و گسترش بسیار بر مبنای آن اثر و الهام و اقتباس از آن، این تفسیر گرانسنگ را در سال ۵۲۰ هجری قمری در ده جلد فراهم کرده است. بازیابی و تصحیح این اثر از دستاوردهای دوران معاصر است و در آثار قدما چندان نام و نشانه‌ای از این تفسیر نیست.
از شرح حال میبدی اطلاعی در دست نیست. او بر اساس اطلاعاتی که از مقدمة این تفسیر برمی‌آید، این تفسیر را به سه «نوبت» یا مجلس تقسیم کرده است. مجلس یا نوبت اول ترجمة فارسی و معنای صریح و بدون پیرایة آیات؛ نوبت دوم تفسیر به معنای متعارف شامل بحث در وجوه معانی، قراآت مشهوره، سبب نزول، بیان احکام، ذکر اخبار و آثار و نوادری که تعلق به آیات دارد و وجوه و نظایر و شبیه آنها؛ و نوبت یا مجلس سوم، رموز عارفان و اشارات صوفیانی نظیر خواجه‌عبدالله انصاری، جنید، شبلی، بایزید، رابعة عدویه، ابوبکر دقاق، بشر حافی، ابراهیم خواص، سفیان ثوری، سری سقطی و ابوسعید ابوالخیر است و بیش از همه به نقل سخنان خواجه عبدالله انصاری می‌پردازد. میبدی در نوبت یا مجلس سوم به تأویل می‌پردازد و با نثری مسجع و آهنگین کلام خود را مؤثرتر می‌سازد.
این تفسیر گنجینة گرانبهایی از لغات و امثال و تشبیهات و تعبیرات فارسی است، در عین اینکه واجد مزایای تفاسیر دیگر نیز هست؛ زیرا همان بحثهایی که در تفاسیر عربی دربارة قرائت و شأن نزول آیات و بیان نکات لغوی و صرفی و نحوی و بیانی به زبان عربی شده، در این تفسیر به زبان شیرین و روان فارسی ادا شده و حتی اخبار و احادیث و اشعار هم در بیشتر موارد به زبان فارسی ترجمه گردیده است و در نوبت اول که به ترجمة آیات پرداخته شده، کاملاً دقت شده که کلمة فارسی که در ترجمة کلمة عربی قرار می‌گیرد، برابر با آن بوده باشد که رعایت امانت در سخن خدا بشود و در بعضی موارد کلام از سیاق فارسی دور می‌شود تا این منظور عملی گردد؛ مثلاً در بیشتر مواردی که می‌خواهد صفت مشبهه را ترجمه کند، کلمة «از همیشه» را به معنای آن می‌افزاید تا معنی ثبات و دوام صفت مشبهه آشکار گردد و گذشته از این مقید است که حتی‌الامکان در برابر کلمات عربی، کلمات فارسی قرار دهد و اگر روزی فرارسد که لغات قرآنی این تفسیر و معنای فارسی آن به صورت فرهنگی درآید، آن کتاب فرهنگ از کتب نفیس و ارزشمند لغت خواهد بود و نیز لغات و ترکیبات فارسی که در این کتاب به کار رفته، اگر جمع‌آوری گردد و موارد استعمال آن بررسی شود، به سرمایه لغوی زبان فارسی افزوده خواهد شد. این ترجمه را در جنب ترجمه تفسیر طبری و تفسیر سورآبادی، می‌توان جزو بهترین ترجمه‌های فارسی کهن قرآن کریم شمرد. اشکال این ترجمه و همه ترجمه‌های کهن این است که تحت‌اللفظی است و اجزای کلام در نثر ترجمه در محل طبیعی خود قرار نگرفته است. از سوی دیگر این ترجمه‌ها بدون نوسازی برای خواننده متوسط‌الحال امروزی مفهوم نیست.
افتخار کشف و تصحیح و طبع کشف‌الاسرار از آن شادروان استاد علی‌اصغر حکمت است. او در سال ۱۳۲۵ شمسی ضمن تدریس و تحقیق تاریخ تفسیر برای دانشجویان دانشکده ادبیات در کتاب‌شناسی استوری به نام این اثر برمی‌خورد و در سالهای بعد نسخه‌های ناقصی از آن در افغانستان و کتابخانه آستان قدس می‌بیند و سرانجام به پایمردی شادروان مینوی به نسخه عکسی کاملی از آن که اصلش در کتابخانه «ینی جامع» ترکیه محفوظ بوده، دست می‌یابد و با همکاری عده‌ای از فضلا و استادان دانشکده ادبیات و الهیات دانشگاه تهران، مجلدات ده‌گانه آن را تصحیح و در فاصله سالهای ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۹ شمسی جزو سلسله انتشارات دانشگاه تهران، به طبع و نشر می‌رساند. همچنین آقای حبیب‌الله آموزگار این تفسیر را در دو مجلد تلخیص کرده است که به همت انتشارات اقبال انتشار یافته است. نوبت اول این تفسیر را نیز که ترجمه آیات قرآن است، به صورت مجزا به تصحیح و مقابله دکترمهدی ملک ثابت و دکتر علی رواقی، انتشارات میراث مکتوب منتشر کرده است. از محققان معاصر، دکتر محمدمهدی رکنی تحقیق ارزشمندی درباره کشف‌الاسرار را که زبده‌ای از تفسیر را نیز در بر دارد، با عنوان «لطایفی از قرآن کریم» تالیف و منتشر کرده است (مشهد، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵).
۴- تفسیر سورآبادی (تفسیر التفاسیر)
تفسیر سورآبادی تألیف ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به سورآبادی (یا: سوریانی، سوروانی، سورآبانی) درگذشته سال ۴۹۴ قمری است. این تفسیر پس از تفسیر طبری و تفسیر اسفراینی، کهن‌ترین تفسیر قرآن به زبان فارسی است. مؤلف این اثر آن را تفسیرالتفاسیر نامیده و آن را در عهد الب‌ارسلان سلجوقی در ربع آخر قرن پنجم هجری بر وفق مذهب کلامی کرامیه تالیف کرده است. این تفسیر شامل ترجمه همه سوره‌های قرآن، شأن نزول و محل نزول، عدد آیات و حروف سوَر و فضیلت آیات و تفسیر آنهاست. سورآبادی در این تفسیر به روایات عبدالله بن عباس ـ پسر عم پیغمبر(ص)ـ بسیار توجه داشته؛ ولی به آرای راویان و مفسران دیگر نیز نظر داشته است.
سورآبادی در عصر فقدان نظریه‌های علمی یعنی زبانیر ادبیر بلاغی درباره ترجمه، توانسته است ترجمه‌ای به دست دهد که با توجه به زمان تألیف آن، خوش‌خوان باشد. نثر سورآبادی روان و لطیف است و از بهترین نمونه‌های نثر ساده و روشن و شیوایی است که از قرن پنجم هجری بازمانده است. او در ترجمه‌اش از آیات، نکات تفسیری را دخالت نمی‌‌دهد و از این گذشته، تفسیر او مشتمل است بر لغات و اصطلاحات و صورتهای خاصی از کلمات، که دامنه اطلاع ما را از زبان فارسی رایج در قرن پنجم افزایش می‌دهد.
روش کار سورآبادی در این تفسیر بدین گونه است که ابتدا، پس از مقدمه‌ای کوتاه، هر آیه قرآن را به چند عبارت کوتاه تقسیم می‌کند و سپس ترجمه‌ای شیوا و شفاف و استوار از آن به دست می‌دهد و بعد تفسیری نسبتاً کوتاه که قبل از هر چیز به فضیلت و خواص سور می‌پردازد، نقل می‌کند. یک ویژگی دلنشین و کمابیش مبتکرانه این تفسیر، ترجیع‌بند واره‌ای است که در تفسیر نسبتاً کوتاه آن از هر آیه می‌آید و آن با عنوان سیال سوال، ان‌قلت‌ها و ایرادهای مفسران دیگر یا طرح‌شده از سوی خود را، گاه به صورت دفع دخل مقدر، گاه به صورت حل شبهه و دفع مغلطه به ایجاز مطرح می‌سازد و به همان ایجاز در یک یا چند وجه پاسخ می‌دهد.
نثر سورآبادی با آنکه به تعبیر دکتر شفیعی کدکنی ملمع (فارسی ـ عربی) است، یعنی نه فقط مفردات و ترکیبات تعبیرات عربی زیاد دارد، بلکه اصولاً به شیوه بعضی آثار قدیم و جدید در جای جای کتاب، از یک تعبیر کوتاه تا یک صفحه بلند به عربی نوشته شده است. نکته دیگر اینکه تفسیر سورآبادی مانند تفسیر کشف‌الاسرار میبدی و تفسیر ابوالفتوح و تفسیر مجمع و زمخشری و فخر رازی و بیضاوی، خالی از حشوهای علمی و معلومات‌نمایی و انشاهای آکادمیک است.
«ترجمه و قصه‌های قرآن» از روی نسخه موقوف بر تربت شیخ جام مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری، به سعی و اهتمام شادروانان دکتر یحیی مهدوی و دکتر مهدی بیانی (چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۳۸) در دو بخش منتشر شده است. سپس فقط قصص این تفسیر را در سال ۱۳۴۷ دانشگاه تهران منتشر کرد که گویا بعدا هم انتشارات خوارزمی آن را تجدید چاپ کرد. کل متن تفسیر سورآبادی را مرحوم سعیدی سیرجانی تصحیح کرده و آن را انتشارات فرهنگ نشر نو در ۵ جلد منتشر ساخته است (۱۳۸۱). اثر ارزشمندی هم به نام «فرهنگ ترجمه و قصه‌های قرآن مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نشابوری» توسط دکتر محمد جاوید صباغیان (مشهد، موسسه چاپ و انتشارات) تدوین شده است. قسمت ترجمه آیات نیز به کوشش محمد مهیار توسط دانشگاه تربیت معلم در سال ۱۳۸۴ منتشر شده است.
بخش اول مقاله را اینجا بخوانید.
***
قرآن کریم
با چهار ترجمه کهن
برگرفته از: تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف‌الاسرار
فرهنگ نشر نو
با همکاری نشر آسیم
استخراج و تنظیم:
محمد شریفی
فهارس: شادروان محمود رامیار
چاپ اول: ۱۳۹۵
قطع رحلی، ۱۴۵۶ صفحه
شمارگان: ۲۲۰۰ مرکز پخش: آسیم
با پی‌گفتار استاد بهاءالدین خرمشاهی و محمد شریفی
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید