دیدگاههای فقهی درباره ترجمه قرآن / حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدعلی ایازی - بخش چهارم و پایانی

1395/1/23 ۰۸:۵۴

دیدگاههای فقهی درباره ترجمه قرآن / حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدعلی ایازی - بخش چهارم و پایانی

گفته‌اند در احادیثی که از پیامبر(ص) و معصومان رسیده، گفته شده: «تعلّموا القرآن بعربیته:۱ قرآن را با عربیت آن بیاموزید.» همچنین در فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام)، روایاتی در تشویق به تعلیم عربی رسیده است، مانند آنچه از امام صادق(ع) نقل شده: «تعلّموا العربیه، فانّها کلام الله الذی کلّم به خلقه و نطق به للماظین:۲ عربیت را بیاموزید که این زبان کلام خداست که با مردم سخن گفته و از گذشتگان یاد کرده است.

 

 

6ـ۶ تشویق بر تعلیم زبان عربی

گفته‌اند در احادیثی که از پیامبر(ص) و معصومان رسیده، گفته شده: «تعلّموا القرآن بعربیته:۱ قرآن را با عربیت آن بیاموزید.» همچنین در فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام)، روایاتی در تشویق به تعلیم عربی رسیده است، مانند آنچه از امام صادق(ع) نقل شده: «تعلّموا العربیه، فانّها کلام الله الذی کلّم به خلقه و نطق به للماظین:۲ عربیت را بیاموزید که این زبان کلام خداست که با مردم سخن گفته و از گذشتگان یاد کرده است.

و در روایتی دیگر از امام جواد(ع) از برتری کسی که به ادبیات زبان عربی را می‌داند، سؤال می‌شود. راوی می‌پرسد: «برتری این فرد که توانایی بر زبان عربی دارد و در نهایت به ادب عربی سخن می‌گوید در مجالس و محافل و جامعه روشن است؛ اما چرا پیش خدا برتر باشد؟» حضرت می‌فرماید: «بقراءه القرآن کما انزل و دعائه من حیث لا یلحن:۳ چون تلاوتی که از قرآن می‌کند، با صحت و به همان گونه است که نازل شده و دعایی که می‌خواند، بدون غلط و اشتباه است.»

بنابراین به این روایات، استدلال شده است و مسئله تعلیم عربی برای قرائت و فهم قرآن مورد تشویق و تأکید قرار گرفته است.

این روایات دلالت بر نهی از تفسیر و ترجمه قرآن ندارد و حداکثر این روایات، دلالت بر مطلوبیت و نیک بودن دانستن علم عربی برای مسلمانان در استفاده قرآن دارد و دلیل برعدم جواز ترجمه قرآن نیست.

افزون بر این، روایاتی داریم که دلالت دارد حتی در قرائت قرآن؛ اگر کسی نمی‌تواند به‌خوبی بخواند و با لهجه عجمی می‌خواند، خداوند آن را به حساب عربی می‌گذارد، مثل روایتی که امام صادق(ع) به نقل از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل می‌کند: «ان الرجل الاعجمی من أمتی لیقرأ القرآن بعجمته، فتعرفه الملائکه علی عربیّه»۴

در این روایت، مسئله خواندن قرآن مطرح است که خداوند نوعی ترخیص ایجاد می‌کند و کسی که قرآن را غلط و یا به لهجه غیرعربی و بدون رعایت مخارج حروف می‌خواند، باز می‌پذیرد. حال اگر کسی می‌خواهد قرآن را بفهمد و در هنگام قرائت به معانی قرآن توجه پیدا کند، یا برای آشنایی با مفاد اصلی پیام قرآن به ترجمه‌ای نیاز دارد، این ادله دلالت بر قبول دارد و در مقابل آن، روایت پیشین است که افضلیت و اکملیت را در زبان عربی می‌دانست و این دلیل بر آن است که دانستن عربیت خوب است؛ اما اگر کسی ندانست، راه دیگر هم وجود دارد.

 

۶ـ۷ استدلال بر عجمی نبودن قرآن

از دیگر ادله ترجمه قرآن، تمسک به این آیه شریفه است: «و لو جعلناه قرآناً اعجمیاً لقالوا لولا فُصّلت آیاته؟ ءاعجمی و عربی؟ قل هو للذین آمنوا هُدی و شفاء و الذین لایؤمنون فی آذانهم وقر و هو علیهم عمی اولئک ینادون من مکان بعید:۵ اگر این کتاب را قرآن غیر عربی گردانیده بودیم، مطمئناً می‌گفتند: چرا آیه‌های آن به تفصیل و روشنی بیان نشده است؛ کتابی غیر عربی نازل شود (و مخاطب آن) عرب زبان [باشد]؟ بگو: این کتاب برای کسانی که ایمان آورده‌اند، رهنمود و درمانی است و کسانی که ایمان نمی‌آورند، گوشهایشان سنگین است و قرآن برای آنان نامفهوم است و گویی آنان را از جایی دور ندا دهند.»

آنها به این آیه استدلال کرده‌اند که چون خدا نخواسته قرآن را غیر عربی نازل کند، پس کسی حق ندارد آن را به غیر عربی برگرداند.

این استدلال به گفته ابن الخطیب، بسیار شگفت‌آور است که باید به جای نگرانی از مترجمان متعهد کلام الله مجید، از این گروه تحریف‌گر معانی قرآن دغدغه داشت؛ با اینکه آنان عرب و از علما و فضلا هستند (چون آیه‌ای که در مقام طعنه به اعراب متعصب است و می‌خواهد بگوید که حتی اگر قرآن به زبان عجمی نازل می‌شد باز اشکال می‌کردند که ما نمی‌فهمیم و باید به عربی نازل شود)، بر منع ترجمه قرآن استدلال کرده‌اند، با اینکه معنا ندارد که قرآن نازل شود. ولی هشتاد و اندی درصد مردم جهان از شنیدن قرآن و فهم و هدایت آن محروم شوند.۶

بنا بر این با نقدی که به شبهات و استدلال مخالفان ترجمه قرآن داشتیم، به دست می‌آوریم که از نظر شرعی و به لحاظ حکم فقهی هیچ گونه مانعی برای ترجمه نیست و ادله این گروه کاملاً مخدوش است.

 

۷- ادله قائلان به وجوب ترجمه

در برابر کسانی که قائل به حرمت ترجمه یا جواز آن شده‌اند، کسانی گفته‌اند ترجمه قرآن در جوامع غیر عربی واجب است. این گروه با چند مقدمه نظریه خود را مطرح ساخته‌اند:

 

۷ـ۱ عربیت دلیل بر لزوم ترجمه

عربیت قرآن کریم دلیل بر این است که باید برای استفاده دیگران به ترجمه آن روی آورد؛ زیرا قرآن کریم می‌فرماید: «فانّما یسّرناه بلسانک لعلهم یتذکرون:۷ در حقیقت قرآن را بر زبان تو آسان گردانیدیم امید که پند گیرید» و در جای دیگر می‌فرماید: « ولقد یسّرنا القرآن للذکر، فهل من مُدّکر:۸ قطعاً قرآن را برای پندآموزی آسان کرده‌ایم، پس آیا پندگیرنده‌ای هست؟»

اگر قرار است که قرآن برای پندآموزی و پندگیرندگی نازل شود و زبانش عربی باشد، باید وسیله فهم آن را برای مردم فراهم کرد تا از معانی آن بهره گیرند و اگر آنان زبان قرآن را نمی‌دانند و امکان یادگرفتن برای آنان حاصل نمی‌گردد، دست کم ابزار و وسایل فهم و در نهایت هدایت و تأثیر ایجاد شود؛ زیرا همان طور که فهم قرآن اعجمی برای عرب ممکن نیست، قرآن عربی نیز برای عجمها ممکن نیست، مگر اینکه با ترجمه بتوانند به معانی آن آگاه شوند.

این استدلال، حداکثر ضرورت و ترجیح ترجمه از سوی عالمان دینی را اثبات می‌کند؛ اما دلیلی بر وجوب و حکم شرعی نخواهد بود.

 

۷ـ۲ عمومیت پیام الهی

از سوی دیگر قرآن کریم برای همه مردم نازل شده، خطابات قرآن با: «یا ایها الناس»،۹ «هذا بیانٌ للناس»،۱۰ «و لقد صرفنا فی هذا القرآن للناس»۱۱ همگی خطاب به توده‌های مردم عرب و عجم است و در آیاتی این شمول تصریح شده است: «تبارک الذی نزّل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیرا»،۱۲ «و اوحی الیّ هذا القرآن لانذرکم به و من بلغ»۱۳ و در جای دیگر آمده: «ما هو الا ذکرٌ للعالمین»،۱۴ همان طور که رسالت خود پیامبر(ص) برای همه بشریت است: «و ما ارسلناک الا کافه للناس»۱۵

از این رو قرآن نمی‌تواند منحصر به مردم و زبان خاصی باشد تا وسیله هدایت، تذکر و تدبر باشد و از آنجا که غیر عربها با زبان قرآن آشنا نیستند، و شرایط زندگی و اجتماع و مشاغل به گونه‌ای نیست که بتوانند زبان عربی را بیاموزند، در قدم نخست باید ترجمه‌ای باشد که بتواند با معانی قرآن آشنا گردند.

این دلیل نیز تکلیف شرعی ایجاد نمی‌کند و این آیات هم در مقام بیان این نکته نیست و حداکثر وجوب مقدمه‌ای را اثبات می‌کند که امر عقلی و ارشادی است.

 

7ـ۳ تساوی همه مردم در تبلیغ

از آنجا که دعوت پیامبر(ص) برای همه مردم است و قرآن همه دعوتش عمومیت دارد و در این جهت فرقی میان عرب و عجم نیست، و از سوی دیگر به تعبیر قرآن، اگر قرآن عجمی نازل می‌شد، عربها اعتراض می‌کردند که چرا برای آنها روشن نیست و این آیات عجمی است و برای ما روشن نیست و جا دارد این قرآن به زبان ما هم ترجمه شود تا بفهمیم، به این جهت آیه شریفه «و لو جعلناه قرآناً اعجمیاً لقالوا لولا فصلت آیاته ءاعجمی و عربی؟»۱6 که مخالفان ترجمه به آن استشهاد کرده‌اند، دلیل و حجت غیر عربها و دلیل بر لزوم ترجمه قرآن است.

بگذریم که در آیه‌ای دیگر قرآن کریم از تعصب برخی عربها سخن می‌گوید: «لو نزلناه علی بعض الاعجمین، فقرأه علیهم ما کانوا به مؤمنین:17 اگر قرآن بر برخی عجمها نازل می‌شد و آنها قرآن را بر شما عربها می‌خواندند ایمان نمی‌آورید!» پس معلوم می‌شود که مشکل این گروه تعصب‌های بی‌‌جاست، نه تحفّظ بر قرآن که بی‌‌گمان تحفظ و قدرت بر تأثیر و هدایت‌پذیر شدن قرآن به این است که این کتاب الهی در جوامع غیر عرب قابل فهم شود و آنانی که عربی نمی‌دانند، بتوانند استفاده کنند و این راه از ترجمه قرآن آغاز می‌گردد و گرنه چگونه ممکن است که انسانی که مسلمان هم نیست درخواست شنیدن کلام خدا را بکند و عربی نداند: «و ان احد من‌المشرکین استجارک فاجره حتی یسمع کلّم الله»18 و ما با قرآنی بخواهیم کلام خدا را به او بشنوانیم. در این صورت، چاره‌ای جز ترجمه باقی نمی‌ماند. کسی که چیزی را نمی‌فهمد، چگونه می‌تواند سامع آن باشد و چگونه تکلیف بر این فرد مترتب می‌شود، با اینکه خداوند می‌فرماید: «لا نکلّف نفساً الا وُسعها».19 به این جهت، ترجمه قرآن لازم و ضروری است و هر مسلمانی که می‌تواند و مقدمات بر‌ای او فراهم است، اگر قرآن به زبان خاصی ترجمه نشده، باید ترجمه کند.20

نکته قابل ذکر در نقد ادله قائلان به وجوب ترجمه، این است که ادله وجوب ترجمه، تنها لزوم عقلی ترجمه به عنوان مقدمه وظیفه شرعی چون تبلیغ، هدایت و فهم را اثبات می‌کند و در علم اصول، به‌ویژه در میان متأخران از اصولیان ثابت شده که مقدمه واجب، واجب شرعی نیست و وجوب عقلی دارد؛ اگر نگوییم که ترجمه تنها راه انحصاری نیست و راهها و روشهای دیگری برای تبلیغ و هدایت وجود دارد.

 

جمع‌بندی

هرچند در بحث ترجمه موضوعات فراوانی مطرح است، اما یکی از مسائل قابل توجه، حکم فقهی ترجمه است. در این باره در آغاز به معنای لغوی و اصطلاحی آن پرداخته شد و مراد از ترجمه تبیین شد، سپس اقسام ترجمه و روشهای گوناگونی که در ترجمه قرآن به کار گرفته می‌شود، شرح داده شد. آنگاه به دیدگاه‌هایی در باب حکم ترجمه اشاره گردید و در این زمینه، سه نظریه مخالف و جایز و واجب شرح داده شد. نکته مهم در سیر بحث، توجه به دلایل مخالفت با ترجمه است، و گرنه موافقت با ترجمه امری طبیعی است؛ از این رو علل گرایش به مخالفت با ترجمه مورد کاوش قرار گرفت و فضاشناسی شد، فضایی که در بستر آن حکم به تحریم صادر گردیده، از عوامل داخلی گرفته تا عوامل خارجی و شناخت دغدغه‌ها و نگرانی این دسته از فقیهان و قرآن‌پژوهان.

نکته دیگر تبیین اهداف ترجمه است. اگر اهداف ترجمه را روشن نمی‌کردیم، و نمی‌گفتیم که هدف مترجمان یکسان‌انگاری ترجمه‌ها با قرآن نیست و آنان به دنبال معرفی پیام قرآن هستند و نه کنار گذاشتن متن اصلی قرآن، چه بسا در هنگام طرح ادله، خلطی در میان مدعا و دلیل به وجود می‌آمد.

با این مقدمات، به سراغ ادله مخالفان رفتیم و هفت دلیل آنان طرح و نقد شد، هرچند ادله دیگری از سوی مخالفان ترجمه مطرح شده که به نظر رسید آن ادله چندان مهم نباشند و طرح آن ضرورتی نداشته باشد. در پایان به ادله قائلان به وجوب ترجمه اشاره گردید، چون در طرح دیدگاه‌های فقهی دو دیدگاه رویارو، این فایده وجود دارد که سطح ادله و بیان مقایسه می‌شود و خواننده از مجموع می‌تواند نظر خود را به دست آورد که کدام را انتخاب کند و یا دست کم در جواز ترجمه تردیدی نداشته باشد. از همین جا موضع نویسنده این مقاله در باب ترجمه روشن می‌شود که نظر وی، دست کم، جواز ترجمه قرآن است؛ هرچند از نگاهی دیگر، در ضرورت و اهمیت آن تردیدی ندارد.21

پی‌نوشتها:

۱ـ وسائل الشیعه، ج۶، ص۲۲۰، باب ۳۰ از ابواب قراءه القرآن، ح۱٫

۲ـ همان، ح۲٫

۳- همان، ح۳٫

۴-همان، ح۴، ص۲۲۱٫

۵- فصلت: آیه ۴۴٫

۶- الفرقان، ص۱۷۹٫

۷-دخان: آیه ۵۸٫

۸- قمر: آیه ۴۰ و ۳۲ و۲۲و۱۷٫

۹- نساء: آیه ۱۷۴٫

۱۰- آل عمران: آیه ۱۳۸٫

۱۱- کهف: آیه ۵۴٫

۱۲- فرقان: آیه ۱٫

۱۳- انعام: آیه۱۹٫

۱۴- قلم: آیه ۵۲٫

۱۵- سبأ: آیه۲۸٫

۱6ـ فصلت: آیه ۴۴٫

 17ـ شعراء: آیه ۱۹۸ و۱۹۹٫

18ـ توبه: آیه ۶٫

 19ـ انعام: آیه ۱۵۲٫

20ـ در این باره و تفصیل استدلال ر.ک: الفرقان، ابن الخطیب، ص۱۸۴ـ ۱۷۸٫

[21ـ این نوشتار نخستین بار در «یادگارنامه فیض‌الاسلام» و سپس در «مجموعه مقالات فارسی ترجمه قرآن» به چاپ رسیده است.]

 

کتابنامه

۱- القاموس المحیط، مجدالدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی (۷۲۹-۸۱۷ق) تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ط۱، ۱۴۱۷ ق.

۲- کتاب مقدس، انجمن کتاب مقدس: عهد عتیق و جدید، [بی‌جا]، [بی نا]، [بی تا].

۳- تاریخ ترجمه از عربی به فارسی: ترجمه‌های قرآنی، آذرتاش آذرنوش، تهران: انتشارات سروش، ۱۳۷۵٫

۴- نهج البلاغه، محمد بن ابی احمد حسینی بن موسی شریف رضی (۳۵۹ـ ۴۰۶ق) تصحیح و حواشی صبحی صالح، قم: انتشارات بعثت، ۱۳۵۶٫

۵- المدخل فی فقه القرآن: فرج توفیق الولید، بغداد، دارالرساله للطباعه، ۱۹۷۷م.

۶- فقه القرآن و خصائصه، فرج توفیق الولید، بغداد: مطبعه الراشاد، ۱۹۹۰مر۱۴۱۰ق.

۷- جامع البیان، محمد بن جریر طبری (م۳۱۰) تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۵ق.

۸- التفسیر و المفسرون، محمد‌هادی معرفت، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۴۱۸ق.

۹- مصباح الفقیه، کتاب الصلاه، رضا همدانی؛ (م۱۳۲۲ق)، [بی‌تا]: [بی نا]، [بی تا]، چاپ سنگی.

۱۰- مستمسک العروه الوثقی، سید محسن حکیم، بیروت: مطبعه الآداب، ۱۳۹۱ق.

۱۱- المبسوط، ابوبکر بن ابی سهل سرخسی، قاهره: مطبعه السعاده [بی تا.]

۱۲- مباحث فی علوم قرآن، مناع قطان، بیروت: مؤسسه الرساله، ۱۴۰۳ق.

۱۳- المعجزه الکبری، محمد ابوزهره (م ۱۹۷۴م) قاهره: دارالفکر العربی، [بی تا].

۱۴- معجزه بزرگ، محمد ابوزهره، ترجمه محمود ذبیحی، مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس، ۱۳۷۰٫

۱۵- علوم القرآن، عبدالله محمد شحاته؛ قاهره: مکتبه نهضه الشرق، ۱۹۸۵م.

۱۶- المدخل الدراسه القرآن الکریم، محمد ابوشهبه، بیروت: دارالجیل، ۱۴۱۲ق.

۱۷- معجم المصنفات القرآنیه، علی شواخ ریاض؛ دارالرفاعی، ۱۴۰۳ق.

۱۸- دقائق التفسیر الجامع لتفسیر الامام ابن تیمیه، محمد السید الجلیند، جده: دارالقبله للثقاقه الاسلامیه، ۱۴۰۶ق.

۱۹- المستصفی فی علم الاصول، ابو حامد محمد غزالی(م۵۰۵) بیروت؛ دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.

۲۰- الفرقان، محمد محمد عبدالطیف ابن الخطیب، قاهره، مطبعه دارالکتب المصریه، ۱۳۶۷قر۱۹۴۸م.

۲۱- وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳ـ۱۱۰۴ق)؛ قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق.

منبع: روزنامه اطلاعات

 

 

نظر دهید
نظرات کاربران

کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.

گزارش

ورود به سایت

مرا به خاطر بسپار.

کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما

کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور

کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید

ارسال مجدد کد

زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:

ثبت نام

عضویت در خبرنامه.

قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید

کد تایید را وارد نمایید

ارسال مجدد کد

زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.: