باید برای وضعیت زبان فارسی در پاکستان گریست

1395/1/18 ۱۰:۲۹

فارسی در ایالت خیبر پختونخواه نسبت به دیگر مناطق پاکستان از نفوذ بیشتری برخوردار است اما این زبان امروز در مدارس راهنمائی، دبیرستان و دانشکده‌ها (سطح دیپلم و لیسانس) به‌طور کامل حذف شده است.

الفبای اردو به خط نستعلیق و دیوانگاری هندی


فارسی در ایالت خیبر پختونخواه نسبت به دیگر مناطق پاکستان از نفوذ بیشتری برخوردار است اما این زبان امروز در مدارس راهنمائی، دبیرستان و دانشکده‌ها (سطح دیپلم و لیسانس) به‌طور کامل حذف شده است.

علی یوسفی مسئول خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در پیشاور(پاکستان) در مطلبی که آن را برای انتشار در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است، گزارشی از وضعیت زبان فارسی در پاکستان با تاکید بر مورد ایالت خیبر پختونخواه ارائه کرده و با اشاره به مشکلات این حوزه، راهکارهایی هم برای حل آنها پیشنهاد کرده است. متنن این یادداشت در ذیل از نظر می‌گذرد:

ایالت خیبر پختوانخواه که درشمال غربی پاکستان قرار دارد، طبق منابع تاریخی جزو خراسان بزرگ بوده است و به همین دلیل در زمینه نقاشی، کنده‌کاری روی ظروف مسی، معماری و دیگر کارهای هنری از ایران تاثیر گرفته است. این بخش از پاکستان هم‌مرز افغانستان است و دره خیبر که از مرز افغانستان شروع می‌شود و در ۸ کیلومتری پیشاور پایان می‌یابد، مدخلی است برای آسیای میانه.

این موقعیت پیشاور و ایالت باعث شده است که فارسی در این منطقه نسبت به دیگر مناطق کشور پاکستان نفوذ بیشتری داشته باشد؛ امروزه در شهر پیشاور و فرمانداری کل کوهات مناطقی است که زبان مادری مردم آن فارسی بوده است و چندین خانواده فارسی زبان قزلباش نیز در ایالت وجود دارد. این خانواده‌ها زبان مادری‌شان فارسی است. در بعضی از بخش‌ها مانند دیر اسماعیل خان و چترال، فارسی، زبان اداری بوده است. قضایای دادگاهی این دو بخش وقتی برای بررسی شکایات به دادگاه ایالتی می‌رسد؛ قراردادها و حکم اولیه آن به زبان فارسی است. آنان اول باید اسناد را از فارسی به پشتو یا اردو ترجمه کنند. علاوه بر آن بیشترین نسخه‌های خطی موجود در پاکستان در منطقه چترال بوده است.

در ایالت خیبر پختوانخواه فقط دانشگاه پیشاور بخش فارسی دارد. بخش فارسی دانشگاه پیشاور در سال ۱۹۵۶میلادی تاسیس شد ولی از سال ۱۹۳۵ میلادی در دانشکده اسلامیه، فارسی نیز تدریس می‌شود و استادان معروف فارسی در این دانشکده تدریس می‌کردند. حتی در سطح فوق لیسانس فارسی در سال ۱۹۳۵ دانشجویان شرکت داشتند و مدارک آنان را دانشگاه پنجاب صادر می‌کرد. اسلامیه کالج در سال ۱۹۱۳ میلادی تاسیس شد و در سال ۲۰۰۸ به نام دانشگاه اسلامیه کالج تبدیل شد.

در سال ۲۰۱۳، یکصدمین سال تاسیس دانشگاه بود که به علت مشکلات امنیتی در کل پاکستان و ربوده شدن اجمل خان رئیس دانشگاه اسلامیه کالج از سوی طالبان، جشن صد سالگی دانشگاه در سال ۲۰۱۵ میلادی پس از آزادشدن رئیس دانشگاه اسلامیه کالج برگزار شد.

زمانی بود که فارسی دانستن علامت شرف و اعتبار بود و همه علماء و ادباء تسلط کامل به زبان و ادبیات فارسی داشتند. خطبه‌های نماز جمعه پر از مطالب بوستان، گلستان و مثنوی معنوی مولوی بودند. فارسی در همه مقاطع تحصیلی، از راهنمائی تا دانشگاه تدریس می‌شد و دبیرستان‌ها، دانشکده‌ها و دانشگاه‌ها استادان و معلمان فارسی را داشتند.

ولی امروز بر وضعیت این زبان در منطقه باید گریست. در مدارس راهنمائی، دبیرستان و دانشکده‌ها (سطح دیپلم و لیسانس) فارسی به‌طور کامل حذف شده است. از مقطع راهنمائی تا مقطع فوق لیسانس، هیچ کتاب درسی فارسی وجود ندارد که به‌فروش برود و نیاز هم ندارند چون شاگرد و دانش آموز ندارد. شعراء و ادبایی که به فارسی علاقه داشتند و شعر به فارسی می‌سرودند، رحلت کرده‌اند. عده‌ای زنده هستند که علاقه به ادبیات کهن فارسی دارند ولی به سنی رسیده‌اند که دیگر قادر به حرکت نیستند و بعد از آن دیگر امیدی به فارسی نیست.

وضعیت و مشکلات فارسی در پاکستان

مشکل بزرگ زبان فارسی در ایالت خیبر پختونخواه این است که پایه ندارد؛ یعنی در سطح مدارس راهنمائی، دبیرستان‌ها، دیپلم و لیسانس فارسی تدریس نمی‌شود. بخش فارسی در دانشگاه پیشاور وجود دارد ولی چه کسانی در این بخش ثبت نام می‌کنند؟ آنانی که می‌خواهند در محیط دانشگاه بمانند و در رشته دیگری نمی‌توانند ثبت‌نام شوند؛ در بخش فارسی ثبت نام می‌کنند در حالی‌که تا سطح لیسانس فارسی نخوانده و هیچ معلوماتی از زبان و ادبیات فارسی ندارند. دانشگاه پیشاور با مدرک لیسانس هر رشته‌ای، دانشجویان را بدون آنکه با زبان فارسی قرابتی داشته باشند، در سطح فوق لیسانس ثبت نام می‌کند؛ حتی با تحصیلات برابر دیپلم در ایران و یک دوره شش ماهه فارسی می‌تواند در سال اول فوق لیسانس ثبت نام کند.

اساتید بخش فارسی هیچ علاقه و رغبتی به فارسی ندارند، آنان برای اینکه پست خودشان را محفوظ کنند، کسانی را دعوت به ثبت نام می‌کنند که در بخش فارسی ثبت نام کنند؛ هر چند آنان مُسن باشند و سال‌ها قبل دوره لیسانس را گذرانده باشند و هیچ وقت فارسی نخوانده باشند؛ بخاطر اینکه به مسئولین دانشگاه بگویند که در بخش فارسی ثبت نام شده است.

در سطح فوق لیسانس، تدریس به زبان اردو انجام می‌شود. تاریخ ادبیات فارسی، فرهنگ اسلامی و... کاملاً به‌زبان اردو تدریس می‌شود و امتحان نیز به‌زبان اردو گرفته می‌شود. بجز یک واحد که به فارسی است و آن «انشاء نویسی و ترجمه» است و در نتیجه اگر کسی فوق لیسانس فارسی قبول شود، باز هم نمی‌تواند دو کلمه فارسی صحبت کند!

در سال‌های گذشته هیچ گزارش واقعی و کیفی درباره وضعیت فارسی در ایالت به مسئولان ارسال نشده است که اگر می‌شد، شاید اقدامات مقتضی صورت می‌گرفت. ارسال گزارش واقعی و کیفی به خانه فرهنگ در حل مشکلات چگونگی آموزش فارسی می‌تواند کمک کند. در زمان زمامداری حاکم نظامی پاکستان ضیاءالحق (۸۸-۱۹۷۷) وی خصومت خود را به زبان فارسی در مدارس و دانشکده‌ها عملی کرد و فارسی را عملاً از دبیرستان‌ها و دانشکده‌ها ریشه‌کن کرد. علاوه بر آن زبان فارسی را محدود به کشوری کردند که از نظر اعتقادی متعلق به مذهب خاصی بود، تاجایی که فعالیت برای زبان فارسی فعالیت برای مذهب خاصی تلقی می‌شد و حتی استادان فارسی دانشگاه از سوی فرقه‌گراها تهدید می‌شدند.

پیشنهاد‌ها و راهکارها

۱. به نظر می‌رسد که وضعیت زبان فارسی در ایالت خیبر پختوانخواه به‌جایی رسیده است که تا دولت جمهوری اسلامی ایران، دولت پاکستان را وادار به بهبود وضعیت فارسی نکند، در ایالت خیبرپختونخوا امکان بهتری برای بهتر شدن زبان فارسی وجود ندارد.

باید جمهوری اسلامی ایران به‌طور جدی قضیه را پیگیری کند که فارسی مثل گذشته از همان دوره راهنمائی تدریس شود و برای این منظور علت هم داریم و آن اینکه ریشه زبان‌های اردو و پشتو و اکثر زبان‌های محلی در زبان فارسی است و تاریخ، تمدن ادبیات و تصوف منطقه در دهه هفتاد قرن‌ها تحت تاثیر زبان و فرهنگ ایران بوده است.

۲. همانطور که در سطح لیسانس در دانشکده‌ها دانشجویانی که علوم اجتماعی می‌خواندند، از عربی و فارسی یک رشته را به‌طور اختیاری می‌گرفتند. این روال مجدداً شروع شود.

۳. بخش فارسی دانشگاه پیشاور متاسفانه بخش فعالی نیست؛ باید با ریاست دانشگاه در خصوص بخش فارسی صحبت جدی شود که در امور بخش فارسی نظارت بیشتری داشته باشد، تا متون درسی و وضعیت دانشجویان را در نظر داشته باشد و از فعالیت‌های بخش کاملاً آگاه باشد. اگر چه در ملاقات‌هایی با رئیس دانشگاه پیشاور مفصلاً در خصوص این مسئله گفتگو شده است.

۴. طبق شنیده‌ها از مرحوم دکتر صابر کلوروی رئیس اسبق بخش اردو دانشگاه پیشاور، نامبرده همیشه می‌گفت که اگر ما بخواهیم اردو را تقویت کنیم باید زبان فارسی را یاد بگیریم. برای این منظور وی کلاس‌های فارسی را در بخش اردو جایگزین کرد و یک واحد ۵۰ نمره‌ای فارسی را شامل متون درسی کرد که متعاقبا دانشگاه هزاره با پیروی از بخش اردوی دانشگاه پیشاور، همین متون درسی را در برنامه درسی خود گنجاند. چون این درس اجباری نیست بلکه اختیاری است تا این هدف که دانشجویان بخش اردو تشویق شوند که فارسی را اختیار کنند.

۵. دانشکده و موسسه‌هایی وجود دارد که به تدریس فارسی علاقه دارند، به‌طور مثال در سال گذشته در موسسه علوم بازرگانی حیات آباد پیشاور؛ یک دوره پنح ماهه فارسی برگزار شد. چنین برنامه‌هایی امکانپذیر است.

۶. اعطای بورس به دانشجویان بخش فارسی باید تحت روش خاصی باشد. چنانکه ملاحظه شده است دانشجویانی که ثبت نام می‌کنند، در کلاس‌ها حضور نمی‌یابند ولی آسامی آنان برای اخذ بورس به خانه فرهنگ ارسال می‌شود.

۷. مسئولان مربوط به امر زبان فارسی در تهران باید تغیر روش را در گزارش گیری اعمال کنند و نمایندگان اجرائی در کار در این منطقه را تشویق به ارسال گزارش‌های کیفی کنند، نه گزارش‌های کمی.

۸. استادان زبان فارسی از ایالت‌های مختلف (به‌ویژه استادان دانشگاه زبان‌های نوین اسلام آباد) موظف بشوند بر فعالیت‌های بخش فارسی ارزیابی داشته و گزارش مستقلی درباره آن به تهران ارسال کنند.

۹. مسئولان فارسی در تهران حتماً سالی یک بار به منطقه آمده بخش فارسی را ارزیابی کنند. در حال حاضر بخش فارسی دانشگاه پیشاور ۴ استاد دارد که سه نفر از آنها در سال ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ بازنشسته می‌شوند و باید فکر اساسی برای جایگزینی استادان کرد. چون خودبخود با کمبود استاد، به تدریج بخش فارسی هم که هزینه زیادی در حال حاضر برای دانشگاه دارد، به‌طور طبیعی بسته خواهد شد و این اخرین دژ فارسی در ایالت خیبر پختوانخوا از بین خواهد رفت و بخش فارسی پس از قرن‌ها از بین خواهد رفت.

۱۰. برای علاقه مندان و دانشجویان زبان فارسی دوره‌های باز آموزی در جمهوری اسلامی ایران اعزام شوند که نتیجه آن باعث تشویق در ثبت نام در کلاس‌ها در بخش فارسی و جدیت در طول دوره می‌شود.

منبع: مهر