بهاری جاودان در موزه‌های جهان

1395/1/14 ۰۷:۴۲

هنرمندان هنرهای سنتی و نگارگران ایرانی، غالبا از طبیعت الهام می‌گرفتند و زیبایی‌های طبیعی را در آثار خود تجلی می‌ساختند. گل و مرغ نقشی برگرفته از طبیعت زیبای ایران است که جایگاه خاصی در فرهنگ و هنرهای ملی دارد در تمام رشته‌های هنرهای سنتی به کار گرفته شده است و به‌گونه‌ای بنیادی با هنرهای دیگری چون خوشنویسی به‌ویژه کتاب‌آرایی پیوند یافت.

 نگاهی به گل و مرغ بر جلد لاکی در موزه ملک

سیدعبدالمجید شریف‌زاده.دکترای پژوهش هنر و عضو هیأت علمی پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی

چکیده: هنرمندان هنرهای سنتی و نگارگران ایرانی، غالبا از طبیعت الهام می‌گرفتند و زیبایی‌های طبیعی را در آثار خود تجلی می‌ساختند. گل و مرغ نقشی برگرفته از طبیعت زیبای ایران است که جایگاه خاصی در فرهنگ و هنرهای ملی دارد در تمام رشته‌های هنرهای سنتی به کار گرفته شده است و به‌گونه‌ای بنیادی با هنرهای دیگری چون خوشنویسی به‌ویژه کتاب‌آرایی پیوند یافت. پژوهش در نقش گل و مرغ و بررسی آثار برجای‌مانده در موزه‌های ایران و جهان می‌تواند اطلاعاتی ژرف و دست‌اول به پژوهشگر ارائه کند. جلد گل و مرغ (نقاشی زیر لاکی) موجود در موزه ملک یکی از این نمونه‌هاست. گل و مرغ نماد موهبت الهی و تجلی ظریف و لطیف آفریدگار است که به زیبایی بر جلد دعای کمیل موزه ملک نقش بسته است. در بررسی این اثر از نظر روش توصیفی - تحلیلی است که به شیوه اسنادی با مداقه در یک اثر موجود در موزه ملک به معرفی این اثر می‌پردازد. یافته‌ها حاکی از آن است که یکی از نقوش به‌کاررفته در دوره‌های مختلف، نقش گل و مرغ است که در بسیاری از آثار تجلی می‌یابد. جلوه‌های پرنده و مرغ در هنر ایرانی پیشینه‌ای به بلندای تاریخ دارد.
 کلیدواژ‌گان: جلد، لاکی روغنی، گل و مرغ، محمود مذهب‌باشی
مقدمه: استفاده از نقوش پرندگان و گل‌ها روی آثاری چون سفالینه‌ها و دیوارنگاره‌ها رایج بوده و در سیر تحول خود در دوره اسلامی جایگاه خاصی دارد. اصولا هنر ایران زیبایی‌ها را نشان می‌دهد و بهشتی جاودان را معرفی می‌کند؛ چه در جلدها و قلمدان‌ها، چه در قالی و دستبافت‌ها و چه در کاشی‌ها و قلمزنی‌ها به‌خوبی خودنمایی می‌کند. گل و مرغ نماد عطیه الهی است. گفت‌وگوی عاشقانه گل با مرغ نیز به تسبیح‌گویی خداوند و ذکر حق تشبیه می‌شود. گل مقام معشوق را دارد و پرنده (مرغ)، عاشق. در سیر تحول این نقوش در دوره اسلامی، نقش‌ها ظرافت و کمال یافته تا گل و مرغ به‌عنوان طرحی اصیل در هنرها جایگاه خاصی داشته باشد.
١ـ جلدهای روغنی:
با ابداع انواع «جلدهای روغنی» نگارگران توانستند چیره‌دستی و مهارت نقاشی خود را بر جلدها نیز جلوه‌گر کنند و به‌این‌ترتیب، پوشش اوراق کتاب، خود جلوه‌گاهی از نقش‌های دل‌انگیز اندرون آن شود. با استناد به قول ابوریحان‌بیرونی این روش از زمان حیات او یعنی بین سال‌های (٤٤٠ ـ ٣٦٢ هـ) در ایران معمول و متداول بوده است. ابوریحان در شرح خواص لاک چنین می‌نویسد: «لاک نوعی است از صمغ که رنگ او سرخ باشد و در سجستان (سیستان) پوست بز (میش) را بدان رنگ کنند». نمونه‌های باقی‌مانده از دوران‌های اولیه اسلامی از جلدهای میشین با رنگ لاکی ساده، خود گواه آن است؛ ولی استفاده از لاک با اسلوبی پیشرفته‌تر، در دوران‌های میانه اسلامی به کار رفته است... در قرن نهم در هرات و در قرن دهم و یازدهم در تبریز و سپس اصفهان و دیگر مراکز هنری نیز بدین روش جلدهایی لاکی ساخته و پرداخته شد. در دوران صفویه، در زمان شاه‌طهماسب جلد مقوایی نقاشی‌شده لاکی مرسوم گشته و از آن به‌بعد رواج کلی یافت. طرز کار به این ترتیب بود که روی جلد مقوایی را ابتدا با لایه نازک خمیر گچ می‌پوشاندند و پس از آنکه خشک ‌شد، روی آن را یک ورقه نازک لاک می‌گرفتند. به‌این‌ترتیب، بوم مناسب کار نقاشی آماده می‌شد و نقاشان و طراحان و مصوران چیره‌دست را قادر می‌ساخت تا برای نخستین‌بار روی جلدها را نیز مانند سطوح اوراق کاغذ، نقاشی و تزئین کنند. (بیانی، ١٣٧٢. ١٦)
١- ١-  نقاشی لاکی (پاپیه‌ماشه): نوعی نقاشی آبرنگ روی اشیای مقوایی (قلمدان، جلد کتاب، قاب آیینه، رحل قرآن، جعبه آرایش، سینی و...)، که رویه آن با ماده جلادهنده [لاک] پوشانده می‌شود. در ایران از اواخر سده یازدهم هـ به‌خصوص در هنرهایی چون قلمدان‌نگاری رایج شد. (پاکباز، ١٣٧٩. ٥٩٠) این اصطلاح به اشیای مقوایی که با نگارگری روی آن تزئین و با لاک ویژه‌ای پوشش داده می‌شد اطلاق شد. هنرمند ابتدا مقوا یا تخته نازک صافی را به اندازه نیازی که داشت تهیه می‌کرد و روی آن را چندبار لاک می‌زد تا منافذ ریز آن از بین برود. سپس با لایه نازکی از گچ روی آن را می‌پوشاند و سپس سمباده می‌زد، صیقل می‌داد و روی آن را با آبرنگ نقاشی می‌کرد. در پایان کار، روی آن را لاک می‌زد تا از اثرات رطوبت و گرد و غبار مصون ماند. (اسکندری، ١٣٨١. ١٤٨)
١ - ٢ -  نقاشی گل و مرغ: اصطلاحی برای توصیف یک گونه از نقاشی قدیم ایرانی است که دارای موضوع گل، برگ، پرندگانی چون بلبل و گاه پروانه بود. نقاشان غالبا، در بازنمایی موضوع از طبیعت مایه می‌گرفتند و اسلوب‌پرداز به کار می‌بردند. به صورت نقاشی مستقل یا در ارتباط با برخی هنرهای کاربردی (چون قلمدان‌نگاری) متداول بوده است. (پاکباز، ١٣٧٩. ٥٨٨)
جلدهای لاکی از نفیس‌ترین نمونه‌های جلدهای دوره اسلامی به‌شمار می‌آیند. شیوه ساخت این جلدها یکی از زیرمجموعه‌های ساخته‌های لاکی به‌شمار می‌آید. هنر لاکی در عصر قاجار به نهایت اوج و شکوفایی خود رسید.
٢ـ جلد لاکی دعای کمیل:

آثار موجود در موزه‌های ایران و جهان گنجینه‌ای ارزشمند از هنرهای ایرانی را در خود دارد و شناخت این نمونه‌ها ما را در آگاهی از سابقه این هنرها و هنرمندان آن یاری می‌کند. یکی از مهم‌ترین موزه‌های خصوصی در ایران که در سال‌های اخیر تحولی اساسی یافته و جزء استانداردترین موزه‌های ایران است، کتابخانه و موزه ملک است که این اثر در آن محفوظ است؛ اثری از دوره قاجار که احتمالا به قلم محمود مذهب‌باشی‌شیرازی است.
٣ـ محمود مذهب‌باشی شیرازی: مذهب‌باشی‌ شیرازی در تذهیب و زرافشانی و حل‌کاری، کمال استادی را داشت. این هنرمند علاوه‌بر صنعت تذهیب در کتابت خطوط نیز دست داشت و آنها را خوش می‌نوشت. استاد محمود در صنعت تذهیب یگانه شهر بود و در چهره‌پردازی و شبیه‌سازی، قدرت قلم دقیقی داشت و صورت‌ها را شبیه و طبیعی عمل می‌آورد. فرصت‌الدوله شیرازی، در کتاب آثار عجم خود، راجع به میرزامحمود و خویشان وی چنین می‌نویسد: «میرزامحمود مذهّب‌باشی فرزند میرزایوسف برادر بزرگ‌تر میرزا علی‌نقی خوش‌نویس است و در تذهیب کمال تسلط را دارد و همچنین برادر ایشان میرزااسدلله مذهّب و زرنشان‌کار است و از نجبای روزگار است».
وی با «رقم احقر عبادلله محمود مذهب‌باشی» امضاء می‌کرد. (کریم‌زاده تبریزی، ١٣٧٠. ١١١٧)
این جلد دارای نقش کلی بوته و پرنده با حاشیه‌های بسیار زیباست. در ترنج میانی گل و مرغی نقش بسته، در لچک‌های آن با گل‌های ظریف‌تر تزئین شده. دو حاشیه با جدول‌‌کشی جلد را همانند قابی در میان گرفته است که با جدولی طلایی از هم جدا شده‌اند. ترنج میانی نیز با دو ردیف اسلیمی قاب شده، در میان این دو اسلیمی با گل و برگ کوچک پر شده است.

روی جلد نقش دو مرغ و یک پروانه دیده می‌شود. همان‌طور که در ابتدا بیان شد، نقش گل و مرغ یکی از نقوش رایج در هنر ایران است و پیشینه‌ای طولانی دارد. تصاویر واقعی از پرندگان را با قوه خیال در هم آمیخته و چشمان یکی از این دو مرغ بسته است. این‌گونه روایت می‌کنند که مرغ صبورانه در انتظار شکوفایی گل نشسته و تمام شب را در انتظار شکفتن آن بیدار می‌ماند. اما درست در لحظه شکفتن گل، به خواب می‌رود و بازشدن آن را نمی‌بیند. پرنده به حالتی سرمستی از زیبایی گل از عالم ماده جدا شده و صعود به عالم غیرمادی در می‌آورد و گویی در باغی جاودان نشسته است که گل‌های آن خزان ندارد و پژمرده نمی‌شود و مرغان دائما در حال سرودن نغمه‌ها و در انتظار بازشدن غنچه‌ها و شکوفه‌ها نشسته‌اند.
نتیجه‌گیری:
از آنجا که موزه‌ها نقش بسیار مهمی در شناسایی فرهنگ و هنر دارند، با بررسی آثار موزه‌ای می‌توانیم کمک شایانی در شناسایی فرهنگ برداریم. آنچه مشخص است خیلی از این آثار نیاز به پژوهش و معرفی دارند. نبوغ و خلاقیت هنرمندان ایرانی در این آثار به چشم می‌خورد که با تحقیق بر آن می‌توان شیوه و تکنیک مورد استفاده در هر دوره و هر هنرمند را استخراج و در اختیار دانشجویان و هنرآموزان قرار داد.
منابع و مآخذ:
بیانی، سوسن. (١٣٧٢). تاریخچه لاک‌سازی، اهمیت کاربرد لاک و جلای روغنی در هنرهای ایرانی. موزه‌ها. ش ١٥. پاییز و زمستان. تهران.
پاکباز، رویین. (١٣٧٩). دائره‌المعارف هنر (نقاشی، پیکره‌سازی و هنر گرافیک). ج٢. فرهنگ معاصر. تهران. اسکندری، مینا (١٣٨١). نقاشی روغنی (لاکی) پاپیه‌ماشه. کتاب ماه هنر. تهران.
کریم‌زاده‌تبریزی، محمدعلی. (١٣٧٠)، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران. ج ٣. چ ١. مستوفی. لندن.

منبع: شرق